Kinematografija

Vek srpskog filma: sećanje na vreme kada Srbijom nisu vladali skorojevići

 

Kad je Balkan bio Pariz

 

U istoriji srpske kinematografije glumac, pozorišni reditelj i dramski pisac ("Dorćolska posla") Čiča Ilija Stanojević ostao je upamćen kao režiser prvih dugometražnih istorijskih filmskih dela poput „Karađorđe ili život i delo besmrtnog vožda Karađorđa" i „Ulrih  Celjski i Vladislav Hunjadi". Ove godine navršava se sto godina od realizacije ta dva spektakla, za koje, pored Stanojevića, najveću zaslugu ima i prvi srpski filmski producent Svetozar Botorić

 

Piše: Dušan Cicvara

 

Objektivnim aršinima nemoguće je odmeriti znaačaj prvih srpskih dugometražnih igranih filmova „Karađorđe ili život i delo besmrtnog vožda Karađorđa" i „Ulrih Celjski i Vladislav Hunjadi", koje je 1911. godine režirao Čiča Ilija Stanojević (1859-1930).

 U čisto filmskom estetskom smislu, film o Karađorđu, za koji je Čiča Ilija Stanojević napisao i scenario i tumačio tri različite uloge - seoskog zavidljivca, turskog spahije i Karađorđevog ubice Vujice Vulićevića, neguje tradiciju istorijskih umetničkih filmova, koji su se u prvoj deceniji dvadesetog veka snimali u Evropi, poput „Život Isusa Hrista" Fernanda Zeke (1905), odnosno Kapelunijeve „Jovanke Orleanke" (1909).

 Na balkanskim prostorima teško je naći konkurenciju Stanojevićevim "Karađorđu", koji po ambicioznosti pripada samom vrhu početaka nekih od nacionalnih kinematografija, poput australijskog prvenca o njihovom nacionalnom junaku Nedu Keliju, snimljenom samo tri godine pre "Karađorđa".

Međutim, ovom prilikom više pažnje posvetićemo prvom srpskom producentu dugometražnih istorijskih spektakala, danas nažalost nepravedno zaboravljenom Svetozaru Botoriću (rođenom 1857. u Opaljeniku kod Ivanjice, preminuo u logoru Nežider 1916), poput Luke Ćelovića, Nikole Spasića i Ilije Milosavljevića Kolarca, pripada kategoriji pregalaca koji su na prelazu iz 19. u 20. vek u Srbiji stvarali novu poslovnu elitu.

 Za razliku od najvećeg broja današnjih skorojevića, što su se ekspresno obogatili zahvaljujući bliskosti sa tzv. vladajućim elitama, Botorić nije pripadao kategoriji poltrona ili slikovitije rečeno podguznih muva koje su klimoglavom prema moćnijima, a istovremeno bahatim ponašanjem prema potčinjenima, za kratko vreme na lak način stekli ogromno bogatstvo.

Botorić je poput svojih generacijskih ispisnika prešao višedecenijski trnovit put od kelnerskog pomoćnika, potom konobara, zatim vlasnika kafane „Botorićeva vila" da bi ubrzo postao i vlasnik jednog od najelitnijih  hotela "Pariz" (današnji "Balkan").

Njega je za razliku od današnjih tajkuna koji i kada spavaju razmišljaju samo o procentualnim ugrađivanjima, krasila moralna visina i duhovna dubina. To dokazuju i njegove reči "da finansiranjem prvih srpskih dugometražnih filmova, prevashodno misli na buduća pokolenja, koja će ga pamtiti ne samo po bogatstvu već i po onome što je uradio na polju nacionalnog kulturnog boljitka".

 Imajući sklonosti ka umetnosti u povoju - filmu, Botorić je otvorio i prvi stalni bioskop „Grand Bioskop Pozorište" koje je bilo smešteno u njegovom hotelu "Pariz".

U vreme realizacije prvih srpskih dugometražnih igranih filmova Botorić je bio glavni zastupnik za Srbiju i Bugarsku, tih godina najveće svetske filmske kuće „Braća PTE". Zahvaljujući pomenutoj francuskoj  filmskoj kući film "Karađorđe" ostaće zapamćen i kao prva srpska međunarodna filmska koprodukcija.

Direktor fotografije za "Karađorđa" bio je jedan od najuglednijih snimatelja toga doba Luj de Beri. Nažalost, proizvodnju prvih srpskih dugometražnih igranih filmova prekinuo je Prvi svetski rat. Zbog odbijanja da sarađuje sa novoformiranim okupatorskim vlastima, 1915. godine Svetozar Botorić biva interniran na bečku periferiju, u logor "Nežider", u kome je godinu dana docnije okončao ovozemaljsko bivstvovanje.

Kada se danas sagleda ličnost Svetozara Botorića, bogataša koji je decenijama kapital lagano sticao, ostaje nam samo da tugujemo što živimo u vremenu u kome ovdašnji tajkuni gledaju samo vlastitu dobit. Da zlo bude veće, radi ekspresnog bogaćenja spremni su da gaze preko leševa.

 Za sve nas bilo bi mnogo bolje kada bi se mnogi od sadašnjih tajkuna ugledali na Kolarca, Spasića, Ćelovića ili pak Botorića, koji su između ostalog želeli da ih buduća pokolenja isključivo po dobročinstvima upamte.