Razaranje

Kako je i zašto Unesko "skratio" Đurđeve stupove

 

Diletanti i štetočine naružili manastir

 

Kako je, nakon uzorne obnove, još uzornije devastiran manastirski kompleks Đurđevi stupovi? Kako zarad duhovne obnove srpskog naroda već više od deset godina traje obnavljanje manastirskog kompleksa napamet? Kako je mala kćerka devalvirala delo velikog oca i napamet obnavlja crkvu? Ko je sebe proglasio za naslednika autorskih prava na pravo obnove crkve? Dokle su stigli radovi i zašto je morao da interveniše Unesko?

 

Stanislav Živkov

 

Pre tačno godinu dana Tabloid je objavio kako je zahvaljujući zajedničkom zločinačkom poduhvatu Službe zaštite spomenika kulture i Crkve upropašćen manastir Đurđevi stupovi. Nedavno su se potvrdila najgora očekivanja, te je manastir zamalo skinut sa liste svetske baštine Uneska.

Manastir Đurđevi stupovi, posvećen svetom Đorđu, nalazi se na brdu iznad Novog Pazara, na području nekadašnjeg Starog Rasa čija tačna lokacija je i danas predmet sporenja. Đurđevi stupovi su jedan od najstarijih srpskih manastira. Manastir je podigao veliki župan Stefan Nemanja u prvim godinama posle stupanja na presto velikog župana (izgradnja je završena 1171. godine), a crkva je oslikana oko 1175. godine. Manastir je uvršten u svetsku kulturnu baštinu i pod zaštitom je Uneska. Manastir postoji već više od  830 godina, a od toga je 300 godina u ruševinama. Od 1948. godine traju radovi na obnovi, poslednjih godina nažalost proizvoljnoj!

U porodici evropske romantike

O posebnom značaju manastira, pored starih biografskih tekstova, govori i izuzetan položaj manastira podignutog na samom vrhu istaknutog uzvišenja, kao i osobena arhitektura crkve svetog Đorđa sa dve kule - stupa koji su dali kasniji naziv i crkvi i manastiru - Đurđevi stupovi. Crkva sv. Đorđa prvi je u nizu spomenika čistog romaničkog stila sagrađen kao kraljevska zadužbina. Na ovaj način Stefan Nemanja, koji se inače dok je bio zatvoren u jednoj pećini, zavetovao da će izgraditi manastir, uveo je srpsku srednjovekovnu arhitekturu u porodicu evropske romantike.

Crkva je, poput romaničkih katedrala, imala dve kule-zvonika, a zbog skučenosti vrha brda na kome je sagrađen manastir imala je centralnu osnovu nadvišenu monumentalnom kupolom ukrašenu arkadama, unutra, što je bio jedinstven primer u srpskoj srednjovekovnoj arhitekturi.

Oko crkve, unutar manastirskih bedema sagrađeni su konaci, a u kompleks se ulazilo kroz kulu koju je drugi ktitor manastira, kralj Dragutin, pregradio u kapelu i ukrasio freskama. Dragutin je takođe dogradio dve manje kapele uz manastirsku crkvu i oslikao njenu pripratu. Dragutinovo telo je u Đurđevim stupovima sahranjeno 1316. godine.

Manastir Đurđevi stupovi je zapusteo 1689. godine, nakon Austro-turskog rata, kada je poslednjih 16 monaha koji su činili bratstvo napustilo manastir i pred Turcima pobeglo na sever. Tokom naredna dva veka Đurđevi stupovi su postali ruševina koju su ratovi još više razarali. Još sredinom tridesetih godina stajale su delom obe ulazne kule i zapadna polovina kupole, dok je već tada oltarski prostor bio gotovo potpuno srušen. Velikim delom još je tada bio sačuvan i dragocen živopis u samoj crkvi.

Tokom Drugog svetskog rata srušeni su do tada sačuvani delovi kula, a od njihovog kamena sagrađeni su bunkeri. Topovskom granatom srušena je četvrtina kupole, a teško su stradale i freske. Neposredno nakon Drugog svetskog rata nekoliko najugroženijih fresaka skinuto je sa preostalih zidova crkve i preneto u Narodni muzej u Beogradu gde su bile i izložene, i predstavljale su pravi raritet koji se već deceniju, kao uostalom i sve ostalo, ne može videti jer je muzej nepotrebno zatvoren. Godine 1948. arhitekta Vojislav Damjanović izvršio je najnužnije konzervatorske zahvate na ruševinama crkve i sprečio njeno dalje propadanje. Već tada su iz šuta koji je prekrivao čitavo nekadašnje manastirsko područje izvučeni prvi fragmenti reljefa i natpisa što je dodatno ukazalo na potrebu budućih arheoloških i arhitektonskih istraživanja.

Rani radovi

Sistematski radovi na istraživanju kompleksa započeti su 1960. godine kada je Narodni muzej u Beogradu započeo sistematska istraživanja Đurđevih stupova, a 1960, 1961. i 1962. godine veći deo manastirskog kompleksa je raščišćen i otkriveni su ostaci manastirskih građevina.

Godine 1964. Republički zavod za zaštitu spomenika je izveo zaštitne radove na kapeli kralja Dragutina, uključujući arheološka istraživanja i čišćenje živopisa. Obnovom arhitekture crkve bavio se prof. dr Jovan Nešković, koji je na toj temi i doktorirao 1984. godine, ali je višedecenijska traljavost rekonstrukcije Đurđevih stupova trajala do njegove smrti, da bi adekvatno bila nastavljena do danas!

Najpre su započeta arheološka istraživanja kompleksa kada su otkopani ostaci oltarskog prostora crkve, kao i manastirskog utvrđenja, trpezarije i konaka, a tokom ovih iskopavanja pronađen je veliki broj arhitektonskih fragmenata sa same crkve, na osnovu kojih se moglo početi sa izradom studije njenog prvobitnog izgleda i projekta rekonstrukcije, da bi trideset godina trajala veoma skupa kampanja tzv. obnove Stupova. Sve se teglilo kao crepajski rezanci i rezultiralo najčešće dogradnjom dva reda blokova na jednom zidu, a dvadeset blokova godišnje na zidu nasuprot, ili podizanje jednog vestibila, a ne i drugog - sve zato jer navodno nismo sigurni da je bilo isto (iako i početnici znaju da su bogomolje osno-simetrične bar u spoljnoj obradi).

Tokom istraživanja pokazalo se da za mnoge delove crkve nema pouzdanih podataka na samom objektu na osnovu kojih bi bila moguća obnova crkve u celini. Tako uopšte nije bilo pouzdanih podataka o prvobitnom izgledu gornjeg dela oltarskog prostora, završetku zabata ispod kupole, izgledu zapadne fasade i visini kula zvonika. Kako je prioritet pri obnovi bila zaštita preostalih fresaka, projekat obnove crkve zasnivao se uglavnom na rekonstrukciji stanja crkve koje je postojalo do razaranja u Drugom svetskom ratu, s tim što je kupola rekonstruisana u celini, a pojedini zidovi vestibila i oltarksog prostora su delom rekonstruisani kako bi se naglasila prostorna koncepcija crkve.

Ostaci manastirskih bedema i konaka konzervirani su i delom nadzidani, dok je u jednom obnovljenom podrumu uređen muzej u kome su postavljene rekonstrukcije portala crkve i u koje su ugrađeni svi njihovi sačuvani fragmenti. Takođe su izrađene rekonstrukcije mogućeg izgleda prozora sa gornjih delova kula za koje nije bilo moguće ustanoviti kako su tačno izgledali. Naravno, rekonstrukcija se razvlačila iz više razloga, ali malo je poznato šta se sve dešavalo u konzervatorskim krugovima u to vreme.

Pre svega treba uzeti u obzir činjenicu da je Jovan Nešković tokom obnove pripremao doktorat o arhitekturi manastira Đurđevi stupovi, koji je odbranio 1984. godine pred komisijom u kojoj je pored ostalih bio i dr Vojislav Korać, epigon ozloglašene tadašnje sive eminencije službe zaštite spomenika kulture Đurđa Boškovića, pre rata konzervatora koji je upropastio manastire Banjsku i Pećku patrijaršiju, a posle rata glavni ideolog, direktor arheološkog instituta SANU, potom kao penzioner predsednik Komisije za srednjovekovne spomenike pri Republičkom zavodu, koji je na tom položaju žario i palio. Stoga uopšte ni najmanje ne čudi činjenica da se Nešković doslovce plašio Boškovića.

Naravno, zbog straha od Boškovića i njegovih manipulacija komisijom, tvrdoglavo se stajalo na stanovištu da se nijedan novi kamen ne može dodati i sve takve koještarije samo zbog očuvanja pitoresknosti ruševine, da bi se na kraju pojavio registrator velikog formata prepun skica od najmanje tri različite varijante  za svaki deo crkve, a još više njih kako je čitav hram eventualno mogao izgledati, sa pilatovskim pranjem ruku u vidu predloga da se stručnjaci Republičkog zavoda dogovore koja im se varijanta čini najmanje nemogućom. Konzerviran i delom rekonstruisan manastirski kompleks, zajedno sa Starim Rasom i manastirom Sopoćani, od 1979. godine uvršten je u Uneskovu listu svetske kulturne i prirodne baštine. Agonija i arhitektonska devastacija manastirskog kompleksa počela je pojavom novokomponovanog pravoslavlja, a samim tim i mode obnavljanja monaškog života u odavno napuštenim i razorenim manastirima, u čemu je prednjačio ražalovani vladika Artemije.

Međutim, kako se politika rada Republičkog zavoda pretvorila u politiku izvršenja zahteva Crkve, 1999. godine započeta je obnova manastirskog konaka. Prizemni delovi konaka su obnovljeni starom tehnikom zidanja u kamenu, dok je spratni deo takođe od kamena, ali sa sigom na unutrašnjoj strani dvorišta, kako bi se označio novi deo konaka, koji samo prati osnovni oblik starih konaka, ali ne predstavlja i njihovu restauraciju.

Rad nestručnosti i proizvoljnosti

Potpuna obnova manastira počela je na proleće 2001. godine blagoslovom ražalovanog vladike Artemija, a manastirski konak je završen 2002. godine. Izgradnja konaka je predstavljala ključni trenutak za obnovu manastira jer je Novi konak omogućio da se manastir obnovi i u liturgijskom smislu, i da se nakon više od tri veka u njemu opet nađu monasi. Konak je izgrađen i rekonstruisan pod rukovodstvom Jovana Neškovića koji je na ovaj način kompromitovao ugled koji je stekao konzervacijom i delimičnom restauracijom manastirske crkve sv. Đorđa. Sam Nešković je kao penzioner, sigurno ne besplatno, isprojektovao nakazne konake čime je zapravo sagrađen objekat kakav tamo nikada nije postojao, jer podataka o prvobitnom izgledu uopšte nema. Time je načinjena teška greška zato što je  originalni kompleks bio predstavljen kao arheološki lokalitet, pa je onda umesto toga sagrađen jedan, u pravom smislu reči - falsifikat. Iako je sam prvobitni manastirski kompleks bio izuzetno mali, doslovce stešnjen na vrhu brda, to nije bila prepreka da se na temeljima prvobitnih konaka sagradi svojevrstan kameni dvorac koji je naprosto tesan da primi veću monašku zajednicu.

Iako bi normalno bilo da se novi konaci grade niže niz padinu, a originalni kompleks sačuva kao ruševina, napamet su obnovljeni konaci, dok je najgora odluka privremeno rešenje da se za bogosluženje koristi grobna kapela kralja Dragutina sa dobro očuvanim freskama, koje su sada paljenjem sveća iz dana u dan sve više ugrožene.

Pošto je monasima kapela kralja Dragutina u međuvremenu postala pretesna za bogosluženje, pristupilo se nastavku obnove glavne manastirske crkve sv. Đorđa, naravno napamet, bez pouzdanih podataka. To nije bio nikakav problem iako je Jovan Nešković u međuvremenu umro, jer se pojavila naslednica autorskih prava na njegove varijante projekta rekonstrukcije, izvesna Marina Nešković, inače ćerka pokojnog profesora Jovana Neškovića, da nastavi da napamet obnavlja crkvu - što se čak ni njen otac nije usudio. Neškovićka, koja je inače godinama radila u Zavodu za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, u paketu sa Verom Pavlović-Lončarski stigla je u republički Zavod za zaštitu spomenika kulture gde se sada bavi dogradnjom Đurđevih stupova. Kako bi joj to bilo lakše, a verovatno kako bi sprečila stručnije konzervatore da rade na spomeniku, Neškovićka je samu sebe sudski proglasila za naslednika autorskih prava na pravo na rekonstrukciju manastira i sad eto gradi Stupove, i to tako da se razlikuje delo prethodnih graditelja i njeno zidanje. Tako je do danas obnovljen oltarski prostor za čiji prvobitan izgled uopšte nije bilo podataka, a trenutno se radi na obnovi bočnih vestibila od koji je jedan obnovljen samo napola jer za to navodno nema podataka, iako je njegov pandan sa druge strane obnovljen u potpunosti.

Neškovićkin rad danas pokazuje sve znake nestručnosti i proizvoljnosti, te se crkva sagrađena blokovima peščara danas obnavlja sigom, fasade se ne malterišu, verovatno kako bi se iz njih sagledala tragična istorija srpskog naroda, a prema onome šta je Neškovićka do sada dozidala jasno se vidi da prvobitna crkva sigurno nije tako izgledala. Iako su Stupovi građeni od peščara za kratko vreme, kao i stambene zgrade i obimni zidovi, pa su i drugi graditelji u srednjem veku koristili isti kamen. I Stupovi su ličili na saće meda, zračeći ispod vekovne patine toplom žutom bojom i gospostvenim graditeljskim oblicima. Umesto toga, sada novododati delovi šljašte belinom sige, a na obnovljene delove crkve postavljene su replike prvobitne arhitektonske plastike koje su radi impresivnosti isklesane u mermeru, iako su originalni fragmenti od peščara velikim delom sačuvani u muzejskoj zbirci u samom manastiru! Novim graditeljima treba zahvaliti za uvođenje drvenih elemenata i malterisanih zidova na novom poseljačenom, nefunkcionalnom konaku... I onda se ljutimo na Unesko: kad sami ne znamo šta treba raditi na spomeniku, eto nam stručnjaka iz belog sveta da nas opasulje...

A gradnja traje, traje. O tome da je ova nakazna obnova Đurđevih stupova državni prioritet, sasvim u skladu sa politikom podilaženja crkvi, najbolje pokazuje i činjenica da je samo za radove na daljoj proizvoljnoj obnovi kompleksa Ministarstvo kulture u 2010. godini izdvojilo čak 1.199.990 dinara! Neškovička je ovom skandaloznom obnovom crkve sv. Đorđa na najbolji način pokazala da je samo još jedna u nizu malih kćerki velikih očeva, što se odmah može sagledati i iz trenutnog izgleda crkve u obnovi. Kako bi se bolje istakli najnoviji dograđeni delovi, umesto prvobitnog peščara oni se grade od blokova sige, a umesto krečnog maltera koristi se cementni kako bi se porozna siga što pre navlažila i počela raspadati a novi kameni blokovi što pre potamneli i scenografski se uskladili sa ostatkom crkve. Posebno blješte obnovljeni mermerni portali, a crkvom dominira napamet obnovljeni oltarski prostor za koji je još bilo nešto podataka zasnovanih na analogijama, ali su zato arkadni venci zabata ispod kupole obnovljeni bez ikakvih podataka na samom objektu i bez ijednog pronađenog fragmenta. Najnovija bruka nastala je prilikom proizvoljne rekonstrukcije zapadnog zida priprate, za koji osim položaja i visine portala, nije bilo ni najmanjih tragova na osnovu kojeg bi se mogao rekonstruisati njegov izgled, raspored prozora, arkadni venac - ako ga je uopšte bilo! - ali pošto su monasi želeli da "zaokruže" crkvu kao celinu, Neškovića je isprojektovala I sagradila neko bastardno rešenje rekonstrukcije sa replikom prvobitnog portala, SAMO bez arkada za koje navodno nije imala podataka, ali iznad kojih je na postolju kupole obnovila iste takve arkade napamet, iako za njih takođe nije bilo podataka na ruševini!

Unesko "skraćuje" Stupove

Ovakva nepočinstva neometano su trajala godinama, sve dok na red nije došla medijski najavljena potpuna obnova delimično već rekonstruisanih kula zvonika, uprkos tome što nema nikakvih podataka o njihovom prvobitnom izgledu i visini. U čitav ovaj zajednički štetočinski poduhvat svesrdno su se uključili  Republički zavod za zaštitu spomenika kulture i Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva, koji na jednoj strani učestvuju u proizvoljnoj obnovi Đurđevih stupova i pri tom ne haju za stav Uneska da svako narušavanje spoljašnjeg izgleda i integriteta spomenika može da doprinese tome da međunarodna zajednica "digne ruke" od onog što je ranije proglasila svetski značajnim, a na drugoj strani ne dozvoljava daleko benigniju gradnju u Sopoćanima pod izgovorom da se boje reagovanja Uneska. Naravno, Republički zavod se nije mešao u svoj posao, te je u međuvremenu dopustio manastirskoj bratiji da scenografski oplemeni manastirsku portu i u jednom podrumu sagradi prodavnicu suvenira i prekrije je valoplastom!

Ipak, zahvaljujući medijima, glas o tome da se Đurđevi stupovi nekontrolisano grade napamet nekako je stigao do Uneska, te je nakon njihove intervencije usledio pravi hladan tuš za sve "stupaše", odnosno zagovornike proizvoljne gradnje zvonika! Iako je posvuda gromoglasno očekivano da se Stupovi dižu, da će se manastir morati dograđivati zbog navale novokomponovanih iskušenika koji bi baš tamo hteli da se zamonaše, odjednom je ispalo da se sa mišljenjem Uneska slažu čak i naši stručnjaci, upravo isti oni koji su izuzetno uspešno tokom proteklih dvadeset godina repravoslavizacije Srbije uspeli da upropaste gotovo sve šta je crkva zaželela! Naime, stručnjaci Uneska jasno su ukazali da je dalja proizvoljna rekonstrukcija zvonika neprihvatljiva, čime su naprasno ožalošćeni svi mogući i nemogući zagovornici ovog nakaznog poduhvata, ali je najteže bilo Marini Nešković koja je morala da vadi kestenje iz vatre kako bi javnost upoznala sa prekidom gradnje.

Tako je za Blic Neškovićka izjavila: Kule su sanirane i obnova kompleksa se nastavlja u skladu s pravilima koja moraju da se poštuju da autentičnost ne bi bila narušena jer je ovaj spomenik na Listi svetske baštine, budući da je reč o jednoj od kraljevskih zadužbina i monaških zajednica sa nekada najvećim ugledom i privilegijama, jer su Đurđevi stupovi zauzimali najviši rang u državi Nemanjića (uz Hilandar i Studencu), preporuka Uneska protumačena je emotivnije nego što bi trebalo, te je slučaj koga zapravo nema dobio dimenzije bombastično najavljene kao da UNESKO "skraćuje" Stupove.

Međutim, Unesko je takođe konstatovao da se u manastirskom kompleksu u celini ništa više ne bi smelo raditi, uključujući i radove na crkvi. Čak i dosadašnji stepen intervencija radi revitalizacije manastirskog kompleksa isuviše je veliki u odnosu na ono što je autentično ostalo sačuvano pre konzervatorskih radova čime je napokon potvrđeno da su i Jovan i Marina Nešković radeći napamet, bez pouzdanih podataka, prekardašili sa obnovom i na ovaj način umanjili spomeničku vrednost manastira! Odjednom je ispalo da se zvonici ne mogu obnavljati i zbog toga, kako je Neškovićka kazala, jer je to nažalost neizvodljivo, između ostalog i zato što temelji možda ne bi izdržali toliku visinu. Ovde se stoga postavlja pitanje kako je uopšte urađen statički proračun za obnovu zvonika do polovine, ako je jedan od projektanata odjednom ukazao na činjenicu da temelji možda nisu ispravni, odnosno da nisu sanirani i ojačani pre početka obnove sedamdesetih godina? Neškovićka se, takođe u Blicu, "proslavila" izjavom da Izgradnja nije obustavljena, jer projekat na osnovu kojeg su izvedeni radovi na obnovi crkve nije ni predviđao obnavljanje kula, već radove koji bi omogućili da hram oživi, što izgleda smešno jer bi se nadzidavanjem kula narušila autentičnost originala, a svim drugim radovima obavljenim napamet ista ta autentičnost je ispoštovana?

Štaviše, Neškovićka je čak izjavila da što je spomenik značajniji - kao što je to slučaj sa Đurđevim stupovima - to su i rigoroznija pravila obnove, a upravo ta pravila ona i njen otac su sistematski kršili dodvoravajući se crkvi! Nažalost, poseta stručnjaka Uneska otkrila je i da su delimično obnovljene kule od trenutka obnove do sada propadale, izložene kiši i snegu jer su ostale nepokrivene, te se ogromna količina vode slivala u otkrivenu unutrašnjost i vlažila zidove i tek je Unesko ukazao da se kule moraju prekriti i da se sva voda mora odvoditi sa zidova, te su tek sada, dakle nakon 35 godina, izrađeni slivnici!

Iako su stručnjaci Uneska nedvosmisleno konstatovali da se u manastirskom kompleksu u celini ništa više ne bi smelo raditi, jer je dosadašnji stepen intervencija radi revitalizacije manastirskog kompleksa isuviše veliki u odnosu na ono što je autentično ostalo sačuvano pre konzervatorskih radova, Neškovićka je za Blic mrtva hladna izjavila da je upravo obnovljena trpezarija kralja Dragutina, drugog ktitora manastira, a na leto slede prezentacija trpezarije Stefana Nemanje, kao i manji radovi na Kraljevoj kapeli. U svakom slučaju, proizvoljnom obnovom kompleks je izgubio autentičnost na koju se inače kune čitava služba zaštite. Nije pogrešno reći da su Đurđevi stupovi danas sinonim državnog i duhovnog rasula srpskog naroda i totalnog sunovrata službe zaštite spomenika!

 

 

Ko kome polaže račune

Preporuka Uneska da se obustavi dalja izgradnja kula-stupova, koje su simbol manastira, teško je pala i bratstvu i vernicima. Ipak iguman Gerasim, očito nezadovoljan, za RTS je izjavio: Nadamo se da ta odluka nije definitivna i da će stručni ljudi o tome još razmisliti i definisati. Nadamo se da će manastir Đurđevi stupovi zajedno sa kulama, koje su simbol manastira, zablistati u punom sjaju kao u doba Nemanjića. To je želja i volja naroda, i on to očekuje. Bratstvo se nada da će se naći rešenje, uz puno poštovanje stručnosti, za napredak u obnovi. Razočarani su i vernici, koji željno iščekuju da hram zablista u punom sjaju.Ovo što je do sada urađeno veoma je lepo, ali je bez kula-stupova nepotpuno. One su ukras manastira i zato smo mi vernici tužni ukoliko na ovome ostane. Svi smo se radovali i godinama učestvovali u akciji 'Podignimo stupove', sada odjednom ta odluka Uneska. Na ovaj način se očito najavljuje nova akcija ko šiša struku i Unesko, gradite zvonike i držite se zakona ko pijan plota jer je SPC odvojena od države te samim time nikome ne polaže račune, a ni ne plaća PDV.