Razaranje
Manastir Studenica: Ponovno otkrivanje već odavno poznatih ruševina kako bi
se opravdalo neznanje i krađa
Kako je Marko Pacov iskopao
novac
Kako je penzionisani
arheolog dr Marko Popović prodavao maglu
kako bi opravdao trošenje sredstava koja je sam sebi dodelio. Kako je ćenifa
proglašena za ostatke velike kule. Kako su namerno sakriveni rezultati
iskopavanja iz šezdesetih godina. Za koje specijalne arheologe su rezervisani
specijalni neistraženi prostori za specijalna istraživanja
Stanislav živkov
Poslednjih dana naša kulturna javnost je preko svih mogućih
medija sistematski izbombardovana informacijama o navodnim senzacionalnim
arheološkim otkrićima u manastiru Studenica koja su trebala da zdravo za gotovo
opravdaju sve mahinacije oko dodele sredstava kako bi se opravdalo njihovo
trošenje i obezbedilo dalje doživotno razvlačenje radova u manastiru. Inače,
prošlo je više od dvadeset godina otkako naša javnost uopšte ne zna šta se i
kako radi na obnovi manastira Studenica, našeg najuglednijeg i najvažnijeg
manastira.
Dragulj svetske baštine
Studenica je kao nepokretno kulturno dobro pod zaštitom
države od 1947. godine, od izuzetnog značaja od 1979. godine, a na Listi
svetske baštine nalazi se od 1986. godine. Kako zbog svog značaja, tako i
zbog ugroženosti, na kompleksu ovog manastira sa prekidima se radilo od 1948.
godine. Najurgentniji radovi obavljeni su od 1950. do 1963. godine pod
rukovodstvom profesora Slobodana Nenadovića, kada je svim objektima produžen
vek: popravljene su crkve, konaci, delimično je rekonstruisana trpezarija, a
ispred nje je rekonstruisan deo trema iz 18. veka. Uređena je i porta i
uklonjene ekonomske zgrade iz nje.
Nažalost, u skladu sa nemačkom doktrinom prezentacije
spomenika, namerno su, bez prethodno obavljenih ikakvih istraživanja, sa fasada
Radosavljeve priprate obijene velike do tada sačuvane površine prvobitnog
maltera sa floralnim ornamentima, a fasada je fugovana produžnim malterom i to
toniranim u žuto kako bi se prikazala tehnika gradnje a fasada lepše izgledala.
Ove radove je uprava manastira podržavala i pomagala.
Tokom drugog perioda pod rukovodstvom Marije Radan
Jovin pristupilo se daljim istraživanjima, obavljena su arheološka
istraživanja na onim lokacijama na kojima su izvođeni konzervatorski radovi i
sanirane su sve crkve i konaci, te su stvoreni komforni uslovi za život monaha.
Vraćen je prvobitan izgled crkvama: nazidak sa kupole Bogorodičine crkve,
nastao u 18. veku, srušen je i kupoli vraćen prvobitni izgled, rekonstruisana
je i crkva svetog Nikole. U samom manastiru je dosledno sprovođena prezentacija
srednjovekovnog jezgra i izgleda objekata. Vraćen je prvobitan izgled
trpezariji, a u njoj je obnovljen otkriveni mobilijar. Rekonstruisana je ulazna
kula i prezentirani su nalazi zidina. Uređeni su porta i neposredna okolina, uz
zasnivanje manastirske ekonomije na jednom mestu. Takođe je ustanovljeno da je
manastirski kompleks sagrađen na mestu starijeg utvrđenja koje je imalo
trougaone kule koje su prilikom gradnje manastira uklonjene a preko jedne od
njih je sproveden Nemanjin vodovod!
Izvršena
je svojevrsna rehabilitacija naselja, promenjena je namena postojećim
društvenim objektima te je milicijska stanica pretvorena u ambulantu, a
planinarski dom u hotel. Istovremeno je planski izgrađena infrastruktura za
manastir i selo. Uređeni su riznica i biblioteka, kao i prostor za lapidarijum.
šut
Veliku štetu kompleksu naneo je kopaonički zemljotres
1981. godine pa se kao urgentan posao nametnulo otklanjanje njegovih posledica.
Uklonjen je veliki teret nasipa nad svodovima Radosavljeve priprate i otkriveni
su podaci o njenom prvobitnom izgledu.
Međutim, još sredinom osamdesetih godina pokazalo se da
je u Republičkom zavodu uveliko bila prisutna danas zvanična politika
zaustavljanja nepoželjnih radova. Iako su izrađeni i odobreni projekti za
rekonstrukciju prvobitnog izgleda Radosavljeve priprate, navodno zbog
predstojeće proslave 800 godina Studenice, Radosavljeva priprata je
"privremeno" završena bez dekorativnih elemenata u gornjim zonama a
fasade su i danas ogoljene i fugovane produžnim malterom, jer ta "privremenost"
traje gotovo 25 godina, a zidovi se neometano vlaže i dalje.
Od 1989. godine, radovi na obnovi Studenice povereni su
arhitekti Slobodanu Barišiću, koji je, u skladu sa politikom
familijarnosti tadašnjeg direktora
Zavoda Radomira Stanića, kao dvanaestorangirani od 25 kandidata, u
Republički zavod očito došao pre svega kao sin profesora Filozofskog fakulteta
Franje Barišića, a ne zbog svojih profesionalnih kvaliteta. Od tada pa do danas
traje razdoblje stagnacije i propadanja spomenika u studeničkom kompleksu i uništavanje njegove okoline.
Početkom devedesetih godina pojavila se ideja o gradnji
novog konaka površine 3.000 kvadrata na neizgrađenoj severnoj strani
manastirske porte, na mestu na kome se nekada nalazio raskošni konak sa
mermernim kolonadama "Velike ćelije". Pošto su po zakonu ipak bila
obavezna prethodna arheološka istraživanja, taj posao poveren je arheologu dr
Marku Popoviću, koji je iskopavanja tada izveo samo jednim delom, pri tome
bacajući originalne mermerne fragmente u šut da bi iskopano područje doskora
ponovo bilo zatrpano. Osim toga dr Marko Popović se tada debelo prešao jer je
kopajući, na zidovima naišao na tragove greda te je položaj nekadašnje
međuspratne konstrukcije protumačio kao nivo poda prizemlja i tu su iskopavanja
obustavljena. čekajući da dr Popović ode u penziju pa da penzioner ima sigurnu
tezgu kojoj će pak kao predsednik velike komisije Ministasrtva kulture
obezbedili su adekvatno finansiranje. Pošto do gradnje konaka u samom manastiru
ipak nije došlo, sagrađen je nakazni konak ispred njega po projektu Miladina
Lukića. što se svih radova izvedenih nakon 1986. godine, slobodno se može
reći da je politika radova u manastiru postala politika ispunjavanja zahteva
crkve!
štetni radovi
Tadašnji
iguman manastira Jovan Mladenović organizovao je izvođenje brojnih
štetnih radova: i pored postojanja usvojenog detaljnog plana uređenja ekonomije
izvršen je iskop za novu garažu, pri čemu su uništeni delovi keramičkog
vodovoda iz turskog vremena. "Stručna" komisija u prethumnom sastavu:
Vojislav Korać, i Dragoslav Srejović odobrila je lokaciju na kojoj je Jovan
Mladenović već otpočeo gradnju kotlarnice na potpuno pogrešnom mestu, uz same
zidove manastira, a ključni argument kojim je komisija to odobrila bilo je to
što se kotlarnica-krematorijum gradi van porte. Nikome nije smetalo to što su
prilikom nedozvoljenog iskopa na arheološki neispitanom terenu uništeni važni
arheološki nalazi - metalurška peć iz vremena pre izgradnje Studenice, a
presečen je i delom uništen prvobitan vodovod. Tek nakon završenih radova
vršeni su pritisci na službu zaštite za "legalizaciju" iskopa i
dobijanje dozvole za gradnju. Ovako locirana kotlarnica izazvala je još veću
štetu, jer su od dima i pepela dimnjaka iz kotlarnice-krematorijuma, koje nepovoljno
strujanje vazduha usmerava ka porti, potamneli mermerni zidovi Bogorodičine
crkve, a fasada Kraljeve crkve je pocrnela na mestima gde se spira i lepi
rastvor pepela i gareži iz dimnjaka kotlarnice. Na ovaj način omogućeno je
dalje nanošenje štete manastirskim objektima, jer će se ubrzo ukazati potreba
sa sanacijom štete nastale dimom i gareži, a samim tim i potreba novih
doživotnih radova saradnicima Republičkog zavoda.
Sedamnaestočlana stručna komisija Skupštine Srbije je
1991. godine, posle uvida u stanje, zabranila rad ne samo manastirske
kotlarnice, već i one u hotelu, trista metara dalje. To je imalo za posledicu
da je hotel po nalogu skupštinskog odbora demontirao svoje kotlove, a manastir
ih je zatim otkupio da - proširi
svoju kotlarnicu! Zavod na ovo nije reagovao.
Oni i dalje stružu
Devedesetih godina ukazala se potreba za uređenjem radnih
prostorija Zavoda u samom manastirskom kompleksu. Pošto Slobodan Barišić nije
bio u stanju da sam kvalitetno projektuje uređenje ovog prostora, projekat je
dovršio arh. Blagota Pešić. Javnost je svojedobno bila konsternirana
činjenicom da je za uređenje radnih prostorija, bolje rečeno apartmana površine
50 kvadrata, tada potrošeno 37.000 nemačkih maraka. Radi ambijentalne
dekoracije čak je sagrađen i kamin, a rustični ambijent je kompletiran krznom
od mečke, koje je otac Blagote Pešića svojevremeno doneo kao trofej iz Moskve,
gde je prethodno bio ambasador. Inače, uštede radi, pod ovog apartmana popločan
je polomljenim nadgrobnim pločama, a takođe uštede radi prozorske niše obložene
su kamenim pločama poda iz crkve svetog Nikole, koji je počupan kako bi se
ugradilo - podno grejanje. Iako se u manastirskoj porti nalaze nisko sačuvani
zidovi crkve sv. Jovana, koju je bilo moguće rekonstruisati i u nju uvesti
centralno grejanje, Barišić je dozvolio radove u crkvi sv. Nikole kako bi
izašao u susret željama monaha. U međuvremenu je monasima crkva sv. Nikole
postala previše skromna i manastir je 2002. godine otpočeo radove na uvođenju
centralnog grejanja u Bogorodičinu crkvu, te su bušeni mermerni zidovi i kačeni
radijatori u naosu, ali retkom pravovremenom intervencijom ovo je sprečeno.
Pošto su zbog delovanja gasova iz kotlarnice, tj.
krematorijuma, plemenite mermerne fasade Bogorodičine crkve vrlo brzo potamnele
od nanosa gareži, bilo je očigledno da će te nanose biti potrebno i ukloniti.
Ali i to je po našem dobrom običaju učinjeno na najgori mogući način,
struganjem, tako da je fasadama naneta nenadoknadiva šteta, jer je metodologija
radova koji se tamo već skoro dvadeset godina izvode u svetu odavno napuštena
jer se sa kamenih blokova fasade uklanja, osim naslaga prljavšine, i sama
originalna polirana površina koja štiti jezgro kamena u dubini!
Iako je prostor Studenice zaštićen i od strane Zavoda za
zaštitu prirode, posečene su tri velike lipe u porti, čime je uništen
odbrambeni zeleni tampon koji je ublažavao dejstva vetra, kiše, dima i izduvnih
gasova na zidove objekata. Na sve strane neometano se nastavljaju i građevinski
radovi. Tako su bez dozvole iskopani temelji za novu garažu (iako na ekonomiji
već postoji jedna), gde je za vozila predviđen sprat, dok je suteren namenjen
za konzervatorsku radionicu. Novo monaško groblje, ograđeno kamenim zidom
visine dva metra, niklo je na arheološki neistraženom prostoru između južnog
manastirskog zida i spratne garaže kako bi se postojeće groblje izmestilo iz
prostora porte zbog gradnje novog monaškog konaka, pošto onaj van porte ne
odgovara monaškom načinu života.
Kako gosti novog konaka nemaju odgovarajući parking
predstoji i seča zimzelenih stabala na zelenoj površini na istočnom, pešačkom
platou, koji je već pretvoren u parkiralište automobila i autobusa. Zapadni
prilaz manastiru podseća na ranč, jer je duž njega nikla prava ograda sa
Divljeg zapada. Za razliku od manastira, svi korisnici prostora oko Studenice
još uvek se pridržavaju davnih dogovora o održavanju svojih objekata,
ozelenjavanju i uređenju, tako da su sada prostori oko hotela, škole i
zadružnog doma bolje održavani nego prostor samog manastira, jer služba zaštite
do danas nije uspela da zabrani sve nedozvoljene graditeljske poduhvate
manastirske uprave kako se ne bi zamerila crkvi.
Iako se odavno zna da je u postojeće manastirske bedeme
ugrađen veliki broj arhitektonskih i skulptoralnih fragmenata sa Bogorodičine
crkve i srušenih Velikih ćelija, radi navodnog očuvanja
"autentičnosti" zida iz doba kneza Miloša sprečeno je njihovo vađenje
iz zida. Na kraju se ispostavilo da su oni na ovaj način zapravo sačuvani od
propadanja kome su danas izloženi svi pronađeni fragmenti. Iako je u okviru
tada projektovanog uređenja manastirskog kompleksa bio uređen i lapidarijum, on
je kasnije pretvoren u prodavnicu, a fragmenti plastike iz depoa su bačeni u
budžak pošto ih je Slobodan Barišić izbacio kako bi tamo smestio pumpe i drugi
alat. O tome da o zaštiti važnih arheoloških nalaza već skoro dvadeset godina
nikome u manastiru nije stalo svedoči i primer slučajno pronađenog
monumentalnog mermernog praga Velikih ćelija, koji već godinama, kao element
scenografskog doterivanja porte, leži bačen i izložen dejstvu vetra, vode,
mraza, mahovine i lišajeva.
Neinformisanost
Poslednje
kukavičje jaje koje je podmetnuto neukoj publici je nedavno „spektakularno"
otkriće da je Studenica građena kao utvrđen manastir čime se naveliko hvalisao
"otkrivač" penzioner Popović dr Marko, u stručnoj javnosti poznatiji
kao Marko Pacov. Njegova istraživanja su pokazala da bedem koji okružuje manastirsko
dvorište, navodno potiče iz 12. veka. O tome da dr Popović po svom dobrom
običaju govori o stvarima kojima pojma nema najbolje svedoči njegova biserna
izjava da Osim Studenice, nijedan manastir nije građen kao utvrđenje sve
do 14. veka, kada je sazidana Manasija iako se zna da je Manasija
sagrađena između 1407 i 1415 godine, tj. u 15. Veku, a da je recimo manastir
Banjska bio sagrađen kao utvrđeni kompleks, što rečito ukazuje na činjenicu da
sa pamćenjem dr Popovića nešto očito nije u redu! Svejedno, po svim
medijima po direktivi se rastrubilo kako u
porti manastira Studenica izranjaju stare građevine te da su otkriveni ostaci manastirskih konaka iz 13. veka, te da je sa istočne
strane pronađeno još jedno zdanje koje tek treba da se istraži. Paralelno sa
iskopavanjima, odvija se rekonstrukcija bedema koju izvodi preduzeće Koto.
O tome da je u pitanju najobičnija prevara najbolje govori sama izjava dr
Popovića koji je mrtav hladan izjavio sledeće:
- Ovo je treća godina kako intenzivno radimo
arheološka istraživanja, koja bi praktično ove godine trebalo da budu završena.
Problem predstavlja to što nam nedostaje dokumentacija za objekte koji su
otkriveni ranije. Uz arheološka istraživanja vrši se denivelacija
terena, jer je severni deo manastirske porte bio pod ogromnim nasipima.
Poslednji objekti su porušeni u vreme zemljotresa sredinom 16. veka i oni su
zatrpani. Radimo arheološka iskopavanja i denivelaciju porte do srednjovekovnih
ostataka. Pre nekoliko nedelja, arheolozi su otkrili ostatke glavnog
manastirskog pirga. Danas se nalazi ispod savremenog toaleta, a u manastirskoj
kuli je ukopana i krečana. Arheološka istraživanja su
tada, nažalost, rađena samo kao prateći program restauratorskih radova, što je
imalo svoje velike slabosti. To je arheološki potpuno uništeno, a predstavlja
jedan od najznačajnijih objekata. Toalet je, nažalost, podignut bez prethodnih
istraživanja. Sve je okolo izbetonirano, tako da smo gotovo potpuno onemogućeni
da obavimo dalja istraživanja. Utvrdili smo da je i pirg stradao u velikom
zemljotresu.
Ovakve interpretacije
pronađenih zidova ukazuju na dva razloga koji bi mogli da objasne totalnu
neinformisanost dr Popovića. Pošto je dr Popović u poodmaklim godinama kada je
senilnost sve više prisutna, ni najmanje ne bi čudilo da je naprosto zaboravio
da pročita starije već objavljene izveštaje i knjige o istraživanjima
manastirskog kompleksa u Studenici za period do 1986. godine, jer drugih
izveštaja za kasniji period naprosto nema.
Verovatno iz istih
razloga dr Popović je zaboravio da konsultuje urednu dokumentaciju o do tada
izvedenim radovima, ali s obzirom na činjenicu da je dobro poznato da dr
Popović vrlo proizvoljno koristi tuđa arheološka otkrića kako bi
"pojačao" svoje teorije, najverovatnije su stoga namerno prećutani
raniji radovi i važni nalazi, i to samo zato jer se nisu uklopili u
"istinu" i "naučno tumačenje" dr Popovića koji je očito
zamislio da je on jedini kompetentan da to uradi! Ovo samo potvrđuje ono što u
arheološkim krugovima znaju i vrapci na grani. Naime, Popović dr Marko je u
arheološkim krugovima poznat po potpunom odsustvu profesionalnog morala. Crkve
koje je sada navodno otkrio, odavno su su već jednom bile otkrivene - jedna pre
35 godina, a druga pre 25 godina, i do sada su bile vidne su na terenu, a
podaci i crteži objavljeni u stručnoj literaturi!
Neznanje
Slično ovome, Popović dr
Marko je pre nekoliko godina "otkrio" i Nemanjin vodovod, iako je taj
vodovod otkriven 20 godina ranije i podaci i crteži takođe objavljeni.
"Otkrio" je i Nemanjin konak, tzv. Velike ćelije, koji je poznat
preko 60 godina, a otkrio je i da je Studenica građena kao utvrđenje, što može
da vidi svaki posetilac već vekovima. Danas je teško biti arheolog kad se kopa
u prekopanoj Studenici, ali ako je arheolog Popović dr Marko mogao da kao
predsednik "svega" pet komisija Ministarstva kulture, da odredi svoja
istraživanja u Studenici kao prioritet, da odobri svoj predlog radova, da
konkuriše za sredstva i konačno da ih sam sebi dodeli, i da potom ode da
prekopava Studenicu, onda može i da otkriva već otkriveno i objavljeno.
Sve ovo vrlo jasno
pokazuje, kada je reč o Popović dr Marku, o kakvom se čoveku i kakvom
profesionalnom moralu ovde zapravo radi! Od kada je on preko linije Demokratske
stranke zajašio kompletnu službu zaštite i postao sve i svja u njoj, radi se
samo na objektima na kojima on kopa, i novac za radove dobijaju ne objekti koji
su stvarno ugroženi već isključivo objekti na kojima rade njemu dragi
prijatelji i venčani kumovi, a o rezultatima takvog načina rada najbolje govore
oni objekti koji se urušavaju, na kojima živopis nestaje nepovratno a koji nisu
zanimljivi dr Popoviću i njegovoj kamarili mediokriteta.. Koliko Popović dr
Marko ima nezasluženo, visoko mišljenje o svojim sposobnosti najbolje govori
njegova arogancija kad tumači poreklo bedemskih zidova u Studenici o kojima,
vidi se, pojma nema.
Popović dr Marko očito,
pojma nema ni šta je zapravo otkrio, jer da je pročitao izveštaje o radovima Slobodana
Nenadovića izvedenim početkom pedesetih godina, video bi da se na mestu
nalaza ostataka navodnog monumentalnog pirga, do tih radova nalazio derutni
konak koji je Nenadović naprosto srušio i njegov podrum pretvorio u najobičniju
septičku jamu ćenife koja je sagrađena iznad jame. Uzgred, ta jama od pedesetih
godina pa sve do 1985. nikada nije pražnjena, te su se fekalije prelivale iz
nje obogaćujući miomirisima čitavu manastirsku portu. Uoči proslave 800
godišnjice manastira problem smrada je rešen tako što je preko senkrupa
izlivena betonska ploča a u nastavku je sagrađen klozet za posetioce sa
septičkom jamom van bedema koja se potom redovno praznila dok je na betonskoj
ploči sagrađena ostava za plastiku koju je kasnije arh. Slobodan Baričić
izbacio kako bi u nju smestio razne kante, kanistere ašove i lopate. Dr Popović
je sam sebi kao predsednik tzv. Velike komisije ministarstva kulture dodelio
sredstva kako bi kao penzioner nastavio dalje da kopa po Studenici gde je
naišao na prepreku u vidu zabetonirane stare septičke jame!
Kako bi se opravdalo
trošenje novca, naprasno je izmišljena nova hronologija građenja manastirskog
kompleksa i to nakon pauzice od svega
dvadesetak godina! Kako bi se po svaku cenu napravila senzacija u štampi,
Popović Dr Marko je u svojim izjavama za raznorazne novine namerno falsifikovao
činjenice tako što je prećutao da su pre skoro 50 godina, prilikom arheoloških
iskopavanja spoljne strane bedema pronađeni ostaci više trougaonih kula
starijeg utvrđenja, a preko ostataka jedne takve kule koja je delom porušena i
zaravnjena, sprovedena je vodovodna cev za koju se pouzdano zna da je sagrađena
istovremeno sa Nemanjinim manastirskim kompleksom.
Sve u svemu Popović dr
Marko je pronašao lep način da se medijskom halabukom opravda trošenje novca
koji je sam sebi dodelio za ova iskopavanja pod izgovorom " sufinansiranja",
a usput je svojoj venčanoj kumi dr Gordani Simić dodelio sredstva za
nastavak radova u Manasiji. što se budućih arheoloških radova tiče, za
očekivati je da će biti razbijena armirano betonska ploča koja krije tajnu
fekalija starih skoro 30 godina. Taj poslednji neispitan kutak manastirske porte svakako je prostor
rezervisan za specijalne istraživače poput
Popović dr Marka, koji zahteva specijalno finansiranje od specijalne komisije
pod predsedavanjem Popović Dr Marka poznatijeg kao Marko Pacov. Uostalom odavno
se zna, pacovi su uvek česti posetioci kanalizacije, ali i prvi napuštaju brod
koji tone!