Uzurpatori

 

Jezički slučaj dinaraca i Srbijanaca

Pisac i disident Ivan Ivanović zapamtio je, i u svojim delima zabeležio, vremena potonjih diktatora i uzurpatora. Njima je posvetio seriju tekstova koje Tabloid uz autorovu saglasnost ekskluzivno objavljuje

Ivan Ivanović

 

U knjizi "Majstorsko pismo" (Beograd, 2007) naš pisac Dragoslav Mihailović eksplicitno izlaže svoje stavove o srpskom jeziku...

Švajcarski profesor slavistike dr Robert Hodel sa Univerziteta u Minhenu, tražio je od Dragoslava Mihailovića još 1992. godine da elaborira svoj književni postupak u odnosu na jezik, i pisac se tom prilikom osvrnuo na lingvističko pitanje u svojoj literaturi...

U tom osvrtu Mihailović je istakao da je kao pisac stalno eksperimentisao sa jezikom i prilagođavao ga psihologiji svojih junaka, jer je tehnika skaza to zahtevala od pisca (pod skazom se može podrazumevati govor u prvom licu junaka romana).

Tako je njegov "Petrijin venac" napisan dijalektom srednje Srbije, koji autor naziva kosovsko-resavskim. "...To je narodni govor koji ne predstavlja standardan književni jezik, što znači da je sa stanovišta jezičke nauke diskvalifikovan kao na neki način nesposoban i za komunikaciju i za umetničko izražavanje."

Stvar je u tome što taj jezik nije izmišljen u književnoj laboratoriji pisca (to je bilo praktično nemoguće), nego je postojao u jezičkom životu sredine u kojoj je živela junakinja romana seljanka Petrija. Pisac je taj jezik dobro znao, jer su "njime govorili svi meni bliski ljudi u mom detinjstvu i prvoj mladosti". To je, dakle, bio jezik piščeve babe i njenog okruženja.

Roman "Čizmaši" je takođe napisan istim idiomom, s tim što je vidna razlika u intelektualnom nivou dva naratora: Petrija je nepismena, a Žika Kurjak je podoficir u vojsci, pa je njegova jezička deformisanost nešto manja. Mihailović postavlja pitanje da li je time on postao "nekakav radikal jezičkog provincijalizma" i da li je taj jezik zatrpan "dijalektičkim otpadom"?

Roman "Kad su cvetale tikve" napisan je govorom beogradske ulice, dakle slengom. Pisac se sa tim jezikom bliže upoznao po povratku sa robije na Golom otoku, kad se 1959. godine lečio od tuberkuloze pluća u Beogradskoj bolnici, gde su ležali i neki mladići sa beogradske periferije koji su govorili tim slengom. Kasnije ga je "usavršio" od sličnih junaka u antituberkuloznom sanatorijumu u Surdulici, gradu u južnoj Srbiji, gde je ovaj sleng dobio južnjački kolorit.

Pre toga je Mihailović robijajući na Golom otoku prošao kroz "veliku jezičku životnu školu", pa mu je različitost u jeziku postala preokupacija. Ta škola je rezultirala ranim Mihailovićem kao velikim iznenađenjem u srpskoj literaturi i u odnosu na prethodnike novim piscem. Njegovi rani radovi su napisani jezikom koji umnogome odstupa od književne norme što im je dalo izuzetnu plastičnost i kolorit. Moram da kažem da bi ti radovi da su pisani standardnim, "normalnim", književnim jezikom (kojim, razume se, Mihailović u potpunosti vlada) bili manje interesantni, pa samim tim i umetnički ubedljivi. Po mom sudu, Dragoslav Mihailović je dostigao svoj vrhunski umetnički domet upravo tim ranim radovima napisanim nestandardnim srpskim književnim jezikom.

Kasnije je Mihailović napustio dijalekatski metod i krenuo ka standardnom jeziku, ali to je, bar po mom mišljenju, dalo slabiji književni rezultat. "Kako potičem iz jednog kraja gde se u odnosu na književnojezički standard govori loše, u čitavom životu sam nastojao da standardni jezik što bolje naučim."

Desetak godina kasnije (2004), isti profesor Robert Hodel je objavio intervju sa Mihailovićem, pošto je doktorirao na njegovom delu. U odgovorima na profesorova pitanja, pisac je produbio svoje ranije iznete stavove i krenuo od lingvistike ka sociologiji.

 "...Poznato je u srpskoj antropologiji da su takozvani dinarci, pripadnici, po vodećem antropologu Jovanu Cvijiću, dinarske rase, koja zahvata otprilike središnji pojas bivše Jugoslavije, naročito Hercegovinu i Crnu Goru, s jedne strane rečiti, inteligentni i društveno agilni ali, s druge, i izraziti narcisi, sujetni, nametljivi vlastoljupci, spremni da sve oko sebe zatru, samo da bi sebi stvorili veći prostor. Jedan čovek takvog kova, Vuk Karadžić, napravio je u XIX veku nauku o srpskom jeziku, koja je uz izvesna nećkanja i intelektualne borbe na kraju bila usvojena. Time je, bez ikakve sumnje, zadužio srpsku kulturu izuzetno krupnim doprinosom. Ali, koliko je ta nauka, ta jezička doktrina, mnogo doprinela onima čiji je lokalni jezik ušao u nju, čiji je lokalni jezik uzet za osnovicu književnog jezika, a to je upravo onaj dinarski pojas, toliko je mnogo odnela onima koji su njome pogođeni, čiji lokalni jezik nije njome obuhvaćen. A stanovništvo čiji lokalni jezik Vukovom doktrinom nije obuhvaćen iznosi u Srbiji 56 odsto."

Akademik Mihailović ide dalje kad tvrdi da je Vukova jezička doktrina učinila čitava područja Srbije depresivnim i obeshrabrila ih da književno stvaraju. Izračunao je da na područjima čiji je jezik priznat vukovskom jezičkom reformom ima 2,08 puta više pisaca nego drugim. Posledica je ta da nevukovska područja književnost i drugu umetnost slabije primaju i kulturno se slabije razvijaju.

U tekstu "Kolonijalna Srbija", pročitanom u Leskovcu decembra 2004. godine, Dragoslav Mihailović je ovu stvar doveo do kraja. U Titovoj komunističkoj Jugoslaviji Srbija je dobila kolonijalni status u odnosu na druge republike i stavljena pod neku vrstu protektorata Crne Gore, tačnije Crnogoraca koji su zavladali Srbijom. Od svih područja Srbije najviše je depresiran jug Srbije, kako politički, ekonomski, tako i umetnički i lingvistički. Nepriznavanje južnosrbijanskog govora za književni jezik izazvalo je književnu depresiju tog područja, pa je ono nehotice došlo do zaključka da mu književno stvaranje ne pripada, niti mu je potrebno. Veliki pisac Bora Stanković je tu bio samo izuzetak koji potvrđuje pravilo, a iz njegove "izdajničke" biografije vidimo kroz kakvu je političku torturu prošao po završetku Prvog svetskog rata.