Razaranje

 

Manastir Studenica: Ponovno otkrivanje već odavno poznatih ruševina kako bi se opravdalo neznanje i krađa

 

Kako je Marko Pacov iskopao novac

 

Kako je penzionisani arheolog  dr Marko Popović prodavao maglu kako bi opravdao trošenje sredstava koja je sam sebi dodelio. Kako je ćenifa proglašena za ostatke velike kule. Kako su namerno sakriveni rezultati iskopavanja iz šezdesetih godina. Za koje specijalne arheologe su rezervisani specijalni neistraženi prostori za specijalna istraživanja

 

Stanislav živkov

 

Poslednjih dana naša kulturna javnost je preko svih mogućih medija sistematski izbombardovana informacijama o navodnim senzacionalnim arheološkim otkrićima u manastiru Studenica koja su trebala da zdravo za gotovo opravdaju sve mahinacije oko dodele sredstava kako bi se opravdalo njihovo trošenje i obezbedilo dalje doživotno razvlačenje radova u manastiru. Inače, prošlo je više od dvadeset godina otkako naša javnost uopšte ne zna šta se i kako radi na obnovi manastira Studenica, našeg najuglednijeg i najvažnijeg manastira.

 

Dragulj svetske baštine

 

Studenica je kao nepokretno kulturno dobro pod zaštitom države od 1947. godine, od izuzetnog značaja od 1979. godine, a na Listi svetske baštine nalazi se od 1986. godine. Kako zbog svog značaja, tako i zbog ugroženosti, na kompleksu ovog manastira sa prekidima se radilo od 1948. godine. Najurgentniji radovi obavljeni su od 1950. do 1963. godine pod rukovodstvom profesora Slobodana Nenadovića, kada je svim objektima produžen vek: popravljene su crkve, konaci, delimično je rekonstruisana trpezarija, a ispred nje je rekonstruisan deo trema iz 18. veka. Uređena je i porta i uklonjene ekonomske zgrade iz nje.

Nažalost, u skladu sa nemačkom doktrinom prezentacije spomenika, namerno su, bez prethodno obavljenih ikakvih istraživanja, sa fasada Radosavljeve priprate obijene velike do tada sačuvane površine prvobitnog maltera sa floralnim ornamentima, a fasada je fugovana produžnim malterom i to toniranim u žuto kako bi se prikazala tehnika gradnje a fasada lepše izgledala. Ove radove je uprava manastira podržavala i pomagala.

Tokom drugog perioda pod rukovodstvom Marije Radan Jovin pristupilo se daljim istraživanjima, obavljena su arheološka istraživanja na onim lokacijama na kojima su izvođeni konzervatorski radovi i sanirane su sve crkve i konaci, te su stvoreni komforni uslovi za život monaha. Vraćen je prvobitan izgled crkvama: nazidak sa kupole Bogorodičine crkve, nastao u 18. veku, srušen je i kupoli vraćen prvobitni izgled, rekonstruisana je i crkva svetog Nikole. U samom manastiru je dosledno sprovođena prezentacija srednjovekovnog jezgra i izgleda objekata. Vraćen je prvobitan izgled trpezariji, a u njoj je obnovljen otkriveni mobilijar. Rekonstruisana je ulazna kula i prezentirani su nalazi zidina. Uređeni su porta i neposredna okolina, uz zasnivanje manastirske ekonomije na jednom mestu. Takođe je ustanovljeno da je manastirski kompleks sagrađen na mestu starijeg utvrđenja koje je imalo trougaone kule koje su prilikom gradnje manastira uklonjene a preko jedne od njih je sproveden Nemanjin vodovod!

Izvršena je svojevrsna rehabilitacija naselja, promenjena je namena postojećim društvenim objektima te je milicijska stanica pretvorena u ambulantu, a planinarski dom u hotel. Istovremeno je planski izgrađena infrastruktura za manastir i selo. Uređeni su riznica i biblioteka, kao i prostor za lapidarijum.

 

šut

 

Veliku štetu kompleksu naneo je kopaonički zemljotres 1981. godine pa se kao urgentan posao nametnulo otklanjanje njegovih posledica. Uklonjen je veliki teret nasipa nad svodovima Radosavljeve priprate i otkriveni su podaci o njenom prvobitnom izgledu.

Međutim, još sredinom osamdesetih godina pokazalo se da je u Republičkom zavodu uveliko bila prisutna danas zvanična politika zaustavljanja nepoželjnih radova. Iako su izrađeni i odobreni projekti za rekonstrukciju prvobitnog izgleda Radosavljeve priprate, navodno zbog predstojeće proslave 800 godina Studenice, Radosavljeva priprata je "privremeno" završena bez dekorativnih elemenata u gornjim zonama a fasade su i danas ogoljene i fugovane produžnim malterom, jer ta "privremenost" traje gotovo 25 godina, a zidovi se neometano vlaže i dalje.

Od 1989. godine, radovi na obnovi Studenice povereni su arhitekti Slobodanu Barišiću, koji je, u skladu sa politikom familijarnosti tadašnjeg direktora Zavoda Radomira Stanića, kao dvanaestorangirani od 25 kandidata, u Republički zavod očito došao pre svega kao sin profesora Filozofskog fakulteta Franje Barišića, a ne zbog svojih profesionalnih kvaliteta. Od tada pa do danas traje razdoblje stagnacije i propadanja spomenika u studeničkom kompleksu i uništavanje njegove okoline.

Početkom devedesetih godina pojavila se ideja o gradnji novog konaka površine 3.000 kvadrata na neizgrađenoj severnoj strani manastirske porte, na mestu na kome se nekada nalazio raskošni konak sa mermernim kolonadama "Velike ćelije". Pošto su po zakonu ipak bila obavezna prethodna arheološka istraživanja, taj posao poveren je arheologu dr Marku Popoviću, koji je iskopavanja tada izveo samo jednim delom, pri tome bacajući originalne mermerne fragmente u šut da bi iskopano područje doskora ponovo bilo zatrpano. Osim toga dr Marko Popović se tada debelo prešao jer je kopajući, na zidovima naišao na tragove greda te je položaj nekadašnje međuspratne konstrukcije protumačio kao nivo poda prizemlja i tu su iskopavanja obustavljena. čekajući da dr Popović ode u penziju pa da penzioner ima sigurnu tezgu kojoj će pak kao predsednik velike komisije Ministasrtva kulture obezbedili su adekvatno finansiranje. Pošto do gradnje konaka u samom manastiru ipak nije došlo, sagrađen je nakazni konak ispred njega po projektu Miladina Lukića. što se svih radova izvedenih nakon 1986. godine, slobodno se može reći da je politika radova u manastiru postala politika ispunjavanja zahteva crkve!

 

štetni radovi

 

Tadašnji iguman manastira Jovan Mladenović organizovao je izvođenje brojnih štetnih radova: i pored postojanja usvojenog detaljnog plana uređenja ekonomije izvršen je iskop za novu garažu, pri čemu su uništeni delovi keramičkog vodovoda iz turskog vremena. "Stručna" komisija u prethumnom sastavu: Vojislav Korać, i Dragoslav Srejović odobrila je lokaciju na kojoj je Jovan Mladenović već otpočeo gradnju kotlarnice na potpuno pogrešnom mestu, uz same zidove manastira, a ključni argument kojim je komisija to odobrila bilo je to što se kotlarnica-krematorijum gradi van porte. Nikome nije smetalo to što su prilikom nedozvoljenog iskopa na arheološki neispitanom terenu uništeni važni arheološki nalazi - metalurška peć iz vremena pre izgradnje Studenice, a presečen je i delom uništen prvobitan vodovod. Tek nakon završenih radova vršeni su pritisci na službu zaštite za "legalizaciju" iskopa i dobijanje dozvole za gradnju. Ovako locirana kotlarnica izazvala je još veću štetu, jer su od dima i pepela dimnjaka iz kotlarnice-krematorijuma, koje nepovoljno strujanje vazduha usmerava ka porti, potamneli mermerni zidovi Bogorodičine crkve, a fasada Kraljeve crkve je pocrnela na mestima gde se spira i lepi rastvor pepela i gareži iz dimnjaka kotlarnice. Na ovaj način omogućeno je dalje nanošenje štete manastirskim objektima, jer će se ubrzo ukazati potreba sa sanacijom štete nastale dimom i gareži, a samim tim i potreba novih doživotnih radova saradnicima Republičkog zavoda.

Sedamnaestočlana stručna komisija Skupštine Srbije je 1991. godine, posle uvida u stanje, zabranila rad ne samo manastirske kotlarnice, već i one u hotelu, trista metara dalje. To je imalo za posledicu da je hotel po nalogu skupštinskog odbora demontirao svoje kotlove, a manastir ih je zatim otkupio da - proširi svoju kotlarnicu! Zavod na ovo nije reagovao.

 

Oni i dalje stružu

 

Devedesetih godina ukazala se potreba za uređenjem radnih prostorija Zavoda u samom manastirskom kompleksu. Pošto Slobodan Barišić nije bio u stanju da sam kvalitetno projektuje uređenje ovog prostora, projekat je dovršio arh. Blagota Pešić. Javnost je svojedobno bila konsternirana činjenicom da je za uređenje radnih prostorija, bolje rečeno apartmana površine 50 kvadrata, tada potrošeno 37.000 nemačkih maraka. Radi ambijentalne dekoracije čak je sagrađen i kamin, a rustični ambijent je kompletiran krznom od mečke, koje je otac Blagote Pešića svojevremeno doneo kao trofej iz Moskve, gde je prethodno bio ambasador. Inače, uštede radi, pod ovog apartmana popločan je polomljenim nadgrobnim pločama, a takođe uštede radi prozorske niše obložene su kamenim pločama poda iz crkve svetog Nikole, koji je počupan kako bi se ugradilo - podno grejanje. Iako se u manastirskoj porti nalaze nisko sačuvani zidovi crkve sv. Jovana, koju je bilo moguće rekonstruisati i u nju uvesti centralno grejanje, Barišić je dozvolio radove u crkvi sv. Nikole kako bi izašao u susret željama monaha. U međuvremenu je monasima crkva sv. Nikole postala previše skromna i manastir je 2002. godine otpočeo radove na uvođenju centralnog grejanja u Bogorodičinu crkvu, te su bušeni mermerni zidovi i kačeni radijatori u naosu, ali retkom pravovremenom intervencijom ovo je sprečeno.

Pošto su zbog delovanja gasova iz kotlarnice, tj. krematorijuma, plemenite mermerne fasade Bogorodičine crkve vrlo brzo potamnele od nanosa gareži, bilo je očigledno da će te nanose biti potrebno i ukloniti. Ali i to je po našem dobrom običaju učinjeno na najgori mogući način, struganjem, tako da je fasadama naneta nenadoknadiva šteta, jer je metodologija radova koji se tamo već skoro dvadeset godina izvode u svetu odavno napuštena jer se sa kamenih blokova fasade uklanja, osim naslaga prljavšine, i sama originalna polirana površina koja štiti jezgro kamena u dubini!

Iako je prostor Studenice zaštićen i od strane Zavoda za zaštitu prirode, posečene su tri velike lipe u porti, čime je uništen odbrambeni zeleni tampon koji je ublažavao dejstva vetra, kiše, dima i izduvnih gasova na zidove objekata. Na sve strane neometano se nastavljaju i građevinski radovi. Tako su bez dozvole iskopani temelji za novu garažu (iako na ekonomiji već postoji jedna), gde je za vozila predviđen sprat, dok je suteren namenjen za konzervatorsku radionicu. Novo monaško groblje, ograđeno kamenim zidom visine dva metra, niklo je na arheološki neistraženom prostoru između južnog manastirskog zida i spratne garaže kako bi se postojeće groblje izmestilo iz prostora porte zbog gradnje novog monaškog konaka, pošto onaj van porte ne odgovara monaškom načinu života.

Kako gosti novog konaka nemaju odgovarajući parking predstoji i seča zimzelenih stabala na zelenoj površini na istočnom, pešačkom platou, koji je već pretvoren u parkiralište automobila i autobusa. Zapadni prilaz manastiru podseća na ranč, jer je duž njega nikla prava ograda sa Divljeg zapada. Za razliku od manastira, svi korisnici prostora oko Studenice još uvek se pridržavaju davnih dogovora o održavanju svojih objekata, ozelenjavanju i uređenju, tako da su sada prostori oko hotela, škole i zadružnog doma bolje održavani nego prostor samog manastira, jer služba zaštite do danas nije uspela da zabrani sve nedozvoljene graditeljske poduhvate manastirske uprave kako se ne bi zamerila crkvi.

Iako se odavno zna da je u postojeće manastirske bedeme ugrađen veliki broj arhitektonskih i skulptoralnih fragmenata sa Bogorodičine crkve i srušenih Velikih ćelija, radi navodnog očuvanja "autentičnosti" zida iz doba kneza Miloša sprečeno je njihovo vađenje iz zida. Na kraju se ispostavilo da su oni na ovaj način zapravo sačuvani od propadanja kome su danas izloženi svi pronađeni fragmenti. Iako je u okviru tada projektovanog uređenja manastirskog kompleksa bio uređen i lapidarijum, on je kasnije pretvoren u prodavnicu, a fragmenti plastike iz depoa su bačeni u budžak pošto ih je Slobodan Barišić izbacio kako bi tamo smestio pumpe i drugi alat. O tome da o zaštiti važnih arheoloških nalaza već skoro dvadeset godina nikome u manastiru nije stalo svedoči i primer slučajno pronađenog monumentalnog mermernog praga Velikih ćelija, koji već godinama, kao element scenografskog doterivanja porte, leži bačen i izložen dejstvu vetra, vode, mraza, mahovine i lišajeva.

 

Neinformisanost

 

Poslednje kukavičje jaje koje je podmetnuto neukoj publici je nedavno „spektakularno" otkriće da je Studenica građena kao utvrđen manastir čime se naveliko hvalisao "otkrivač" penzioner Popović dr Marko, u stručnoj javnosti poznatiji kao Marko Pacov. Njegova istraživanja su pokazala da bedem koji okružuje manastirsko dvorište, navodno potiče iz 12. veka. O tome da dr Popović po svom dobrom običaju govori o stvarima kojima pojma nema najbolje svedoči njegova biserna izjava da Osim Studenice, nijedan manastir nije građen kao utvrđenje sve do 14. veka, kada je sazidana Manasija iako se zna da je Manasija sagrađena između 1407 i 1415 godine, tj. u 15. Veku, a da je recimo manastir Banjska bio sagrađen kao utvrđeni kompleks, što rečito ukazuje na činjenicu da sa pamćenjem dr Popovića nešto očito nije u redu! Svejedno, po svim medijima po direktivi se rastrubilo kako u porti manastira Studenica izranjaju stare građevine te da su otkriveni ostaci manastirskih konaka iz 13. veka, te da je sa istočne strane pronađeno još jedno zdanje koje tek treba da se istraži. Paralelno sa iskopavanjima, odvija se rekonstrukcija bedema koju izvodi preduzeće Koto. O tome da je u pitanju najobičnija prevara najbolje govori sama izjava dr Popovića koji je mrtav hladan izjavio sledeće:

 

- Ovo je treća godina kako intenzivno radimo arheološka istraživanja, koja bi praktično ove godine trebalo da budu završena. Problem predstavlja to što nam nedostaje dokumentacija za objekte koji su otkriveni ranije. Uz arheološka istraživanja vrši se denivelacija terena, jer je severni deo manastirske porte bio pod ogromnim nasipima. Poslednji objekti su porušeni u vreme zemljotresa sredinom 16. veka i oni su zatrpani. Radimo arheološka iskopavanja i denivelaciju porte do srednjovekovnih ostataka. Pre nekoliko nedelja, arheolozi su otkrili ostatke glavnog manastirskog pirga. Danas se nalazi ispod savremenog toaleta, a u manastirskoj kuli je ukopana i krečana. Arheološka istraživanja su tada, nažalost, rađena samo kao prateći program restauratorskih radova, što je imalo svoje velike slabosti. To je arheološki potpuno uništeno, a predstavlja jedan od najznačajnijih objekata. Toalet je, nažalost, podignut bez prethodnih istraživanja. Sve je okolo izbetonirano, tako da smo gotovo potpuno onemogućeni da obavimo dalja istraživanja. Utvrdili smo da je i pirg stradao u velikom zemljotresu.

Ovakve interpretacije pronađenih zidova ukazuju na dva razloga koji bi mogli da objasne totalnu neinformisanost dr Popovića. Pošto je dr Popović u poodmaklim godinama kada je senilnost sve više prisutna, ni najmanje ne bi čudilo da je naprosto zaboravio da pročita starije već objavljene izveštaje i knjige o istraživanjima manastirskog kompleksa u Studenici za period do 1986. godine, jer drugih izveštaja za kasniji period naprosto nema.

Verovatno iz istih razloga dr Popović je zaboravio da konsultuje urednu dokumentaciju o do tada izvedenim radovima, ali s obzirom na činjenicu da je dobro poznato da dr Popović vrlo proizvoljno koristi tuđa arheološka otkrića kako bi "pojačao" svoje teorije, najverovatnije su stoga namerno prećutani raniji radovi i važni nalazi, i to samo zato jer se nisu uklopili u "istinu" i "naučno tumačenje" dr Popovića koji je očito zamislio da je on jedini kompetentan da to uradi! Ovo samo potvrđuje ono što u arheološkim krugovima znaju i vrapci na grani. Naime, Popović dr Marko je u arheološkim krugovima poznat po potpunom odsustvu profesionalnog morala. Crkve koje je sada navodno otkrio, odavno su su već jednom bile otkrivene - jedna pre 35 godina, a druga pre 25 godina, i do sada su bile vidne su na terenu, a podaci i crteži objavljeni u stručnoj literaturi!

Neznanje

Slično ovome, Popović dr Marko je pre nekoliko godina "otkrio" i Nemanjin vodovod, iako je taj vodovod otkriven 20 godina ranije i podaci i crteži takođe objavljeni. "Otkrio" je i Nemanjin konak, tzv. Velike ćelije, koji je poznat preko 60 godina, a otkrio je i da je Studenica građena kao utvrđenje, što može da vidi svaki posetilac već vekovima. Danas je teško biti arheolog kad se kopa u prekopanoj Studenici, ali ako je arheolog Popović dr Marko mogao da kao predsednik "svega" pet komisija Ministarstva kulture, da odredi svoja istraživanja u Studenici kao prioritet, da odobri svoj predlog radova, da konkuriše za sredstva i konačno da ih sam sebi dodeli, i da potom ode da prekopava Studenicu, onda može i da otkriva već otkriveno i objavljeno.

Sve ovo vrlo jasno pokazuje, kada je reč o Popović dr Marku, o kakvom se čoveku i kakvom profesionalnom moralu ovde zapravo radi! Od kada je on preko linije Demokratske stranke zajašio kompletnu službu zaštite i postao sve i svja u njoj, radi se samo na objektima na kojima on kopa, i novac za radove dobijaju ne objekti koji su stvarno ugroženi već isključivo objekti na kojima rade njemu dragi prijatelji i venčani kumovi, a o rezultatima takvog načina rada najbolje govore oni objekti koji se urušavaju, na kojima živopis nestaje nepovratno a koji nisu zanimljivi dr Popoviću i njegovoj kamarili mediokriteta.. Koliko Popović dr Marko ima nezasluženo, visoko mišljenje o svojim sposobnosti najbolje govori njegova arogancija kad tumači poreklo bedemskih zidova u Studenici o kojima, vidi se, pojma nema.

Popović dr Marko očito, pojma nema ni šta je zapravo otkrio, jer da je pročitao izveštaje o radovima Slobodana Nenadovića izvedenim početkom pedesetih godina, video bi da se na mestu nalaza ostataka navodnog monumentalnog pirga, do tih radova nalazio derutni konak koji je Nenadović naprosto srušio i njegov podrum pretvorio u najobičniju septičku jamu ćenife koja je sagrađena iznad jame. Uzgred, ta jama od pedesetih godina pa sve do 1985. nikada nije pražnjena, te su se fekalije prelivale iz nje obogaćujući miomirisima čitavu manastirsku portu. Uoči proslave 800 godišnjice manastira problem smrada je rešen tako što je preko senkrupa izlivena betonska ploča a u nastavku je sagrađen klozet za posetioce sa septičkom jamom van bedema koja se potom redovno praznila dok je na betonskoj ploči sagrađena ostava za plastiku koju je kasnije arh. Slobodan Baričić izbacio kako bi u nju smestio razne kante, kanistere ašove i lopate. Dr Popović je sam sebi kao predsednik tzv. Velike komisije ministarstva kulture dodelio sredstva kako bi kao penzioner nastavio dalje da kopa po Studenici gde je naišao na prepreku u vidu zabetonirane stare septičke jame!

Kako bi se opravdalo trošenje novca, naprasno je izmišljena nova hronologija građenja manastirskog kompleksa  i to nakon pauzice od svega dvadesetak godina! Kako bi se po svaku cenu napravila senzacija u štampi, Popović Dr Marko je u svojim izjavama za raznorazne novine namerno falsifikovao činjenice tako što je prećutao da su pre skoro 50 godina, prilikom arheoloških iskopavanja spoljne strane bedema pronađeni ostaci više trougaonih kula starijeg utvrđenja, a preko ostataka jedne takve kule koja je delom porušena i zaravnjena, sprovedena je vodovodna cev za koju se pouzdano zna da je sagrađena istovremeno sa Nemanjinim manastirskim kompleksom.

Sve u svemu Popović dr Marko je pronašao lep način da se medijskom halabukom opravda trošenje novca koji je sam sebi dodelio za ova iskopavanja pod izgovorom " sufinansiranja", a usput je svojoj venčanoj kumi dr Gordani Simić dodelio sredstva za nastavak radova u Manasiji. što se budućih arheoloških radova tiče, za očekivati je da će biti razbijena armirano betonska ploča koja krije tajnu fekalija starih skoro 30 godina. Taj poslednji neispitan kutak  manastirske porte svakako je prostor rezervisan za specijalne istraživače poput  Popović dr Marka, koji zahteva specijalno finansiranje od specijalne komisije pod predsedavanjem Popović Dr Marka poznatijeg kao Marko Pacov. Uostalom odavno se zna, pacovi su uvek česti posetioci kanalizacije, ali i prvi napuštaju brod koji tone!