Dokumenti

Srpska banka, dioničko društvo, Zagreb

GDE SE DEDE CAR NEMANJE BLAGO?

Car Nemanje blago je palo u ruke ne samo onome ko je uspeo da ukrade Srpsku banku, nego onome ko je uspeo da ukrade ili samo jedan deo Jugoslavije, ili celu Jugoslaviju.

Mihailo Šaškijević

Novac, novčane uloge, dionice drugih poduzeča i svu pokretnu imovinu je prvo i na brzinu ukrao onaj ko je ukrao državu. I sve što je ukrao brzo je i potrošio.

Tvornice su istrošene i srušene, brodovi su potopljeni manje zgrade i zemljišta nekoliko puta preprodavana i dobrim delom srušene.

Samo da spomenemo neku imovinu koja je vlsništvo Srpske banke, a koja još nije uništena.

Zgrada glavne nastane Srpske banke u Zagrebu u Jurišićevoj ulici, koju danas bespravno i bestidno zloupotrebljava Hrvatska poštanska banka.

Zgrada Srpske banke na rivi u Splitu koja je rasprodana bilo kome bilo zašto.

Hotel Imperijal u Dubrovniku, koji je prodan stancima.

Hotel Lapad u Dubrovniku koji je na prodaju. Možda će ga kupiti Kinezi.

Zgrada Srpske banke u Novom Sadu u Grčkoškolskoj ulici kojoj se vlasnik ne može da odredi.

Zgrada Jadransko-podunavske banke u Beogradu u ulici Kralja Milana koja je neodređenog vlasništva.

Suvlasništvo rudnika Trepče na Kosovu.

Ulozi u inostranim bankama, koji su pali u ruke Josipu Brozu.

Ostalo je mnogo više vlasništva za koje se zna i mnogo mnogo više zagubljenog po katastrima širom Jugoslavije i mnogih drugih zemalja.

Celokuni spisak imovine Srske banke iz 1941. godine kao i niz drugih dokumenata ima uredništvo Tabloida i ono je otvoreno javnosti.

OSNIVAČI SRPSKE BANKE

Pošto se već duže vremena ukazivala potreba za sjedinjavanjem trgovačkog i industrijskog kapitala u cilju podizanja privrede u Banovini Hrvatskoj kao i u Srpskoj Vojvodini, to je 1895. godine nekoliko uglednih ljudi, uglavnom članova pravoslavno-crkvenih opština osnovalo novčarski zavod pod imenom Srpska banka, koji je bio registrovan u Zagrebu kao dioničarsko društvo.

Ti „ugledni ljdi" su bili vrhunski deo, elita, gornji dom, plemstvo Srbije. Vrh tog društva, najviši sloj, zapravo aristokracija srpstva je bila u upravi Srpske banke.

Prvi počasni pretsednik je bio dr. Livije Radivojević, pravni tajni savetnik, nosilac velekrsta reda Franje Josipa.

Živković-Fruškogorski, baron Jovan, vitez reda železne krune II razreda i malteškog krsta reda Svetog Stepana je bio pretsednik Upravnog odbora.

Potpretsednik Upravnog odbora je bio dr Bogdan Medaković.

Članovi Upravnog odobra su bili:

Ivan Barako, Nikola Ćuk, Lazar Dunđerski, Jovan Đuričić-Bijorac, Simo Gomirac, dr. Dragutin Grđič, Đorđe Jagnjić, Stevan Kalember, Lazar Lađević, Vladimir Matijević, Đorđe plemeniti Mikelić, Čedo Miličević, Petar Nikolić, Petar T.Petrović, Petar Sučević, dr. Svetislav Šumanović, M.Tasovac i A.Veselinović.

Napomena:

Da napomenemo da je obitelj Dunđerskih bila (i ostale je do 1941.godine) najbogatija srpska porodica ne samo u Austrougarskoj nego u celom svetu.

Stevan Kalember je bio četrdeset godina predsednik srpske crkvene opštine u Zagrebu, jedan sin mu je bio zaklan u Jadovnu, a posle rata je Broz bacio starca u tamnicu. Lazar Lađević je bio zet Nikole Tesle, posle rata je kao i Stevan Kalember završio u tamnici dok mu je imovina ukljčujući pokućstvo opljačkano.

Vladimiru Matijeviću nije potrebno da se još i ovde nešto navede. Svetislav Šumanović je bio podban Banovine Hrvatske i član hrvatskog sabora; bio je stric slikara Save Šumanovića kojeg su u Šidu pavelićevci zaklali i otac Kriste Đorđević koju je Dobrica Ćosić ovekovečio u svojoj priči „Gospođa".

Svetislav Šumanvić je umro u ožujku 1945. godine, sahranjen je na Mirogoju. Njegova ćerka je plaćala za održavanje tog groba do svoje smrti 1980. godine. Posle njene smrti niko nije vodio brigu ni o grobu njenog oca, ni o njenom grobu.

Deset godina nakon zadnje uplate (1990. godine) Uprava Mirogoja je grob Svetislava Šumanovića prekopala. Šta je sa grobom njegove ćerke Kriste nepoznato je. Možda obitelj Dobrice Ćosića zna nešto o tome. Sličnu sudbinu je zatekao i grob Milene Marić-Ajnštajn.

Pretsednik Nadzornog obora je bio Filip Omčikus.

Potpretsednik Nadzornog odbora je bio dr. Nikola Radivojević.

Članovi Nadzornog odbora su bili: Emil Demetrović, Nikola Petrović i Svetozar Torbica. o Činovnici su bili: Đorđe Vasilijević, Stevan Karamata, Milan Nikolić, Zvonimir Abadić, Isidor Somborski, Jovan Ljuština, Sima Lazarević, Mihajlo Đukić, Milivoj Šičarević, Ilija Ivanišević, Emil Jelić, Milan Tasovac, Tošo Georgijević, Stevan Tubić, Evgenije Bošnjak, Bogdan Veselinović, Stevan Paranošić i Aleksandar Jegešić.

Ovde su navedena najpoznatija imena srpskog društva Austrougarske. Elita, društveni vrh u koji su radni ljudi imali poverenje i koji su bili u položaju da srpski narod učine ravnopravnim ostalim evropskim narodima.

Stvarni osnivač i duhovni otac Srpske banke je bio Vladimir Matijević, koji je pored Srpske banke osnovao dobrotvornu ustanovu „Privrednik".

Kako Vladimir Matijević nije imao decu to je prihvatio svu srpsku siročad kao svoju decu.

Srpsku siročad i decu iz siromašnih obitelji bi „Privrednik" uputio na zanat kod nekog srpskog zanatlije. Kada bi dečko završio zanat „Privrednik" bi mu pomagao da otvori svoju zanatlijsku radnju, sa obavezom da sada i on prihvati neko srpsko siroče koje bi mu „Privrednik" uputio. Tokom niza godina stovreni su naraštaji „Privrednikovih pitomaca", koji su i sami pomagali tu ustanovu.

Kada je Vladimir Matijević umro on je svu svoju imovinu zaveštao „Privredniku". To zaveštenje nije nikada sudski sprovedeno, jer su u to vreme ljudi verovali jedan drugom, pravne forme su bile uvek stavljane iza ljudskih potreba. Novac je tako i tako bio iz Srpske banke upućivan upravi „Privrednika", te se nikome za ispunjavanje forme nije žurilo.

Srpska banka nije stajala samo iza „Privrednika" nego je bila garancija za niz mirovinskih fondova. Ne Srpska banka, nego baš članovi Uprave Srpske banke su svojim imenom jamčili da će radni čovek za svoj životni i pošteni rad uživati zasluženu mirovinu.

Prvo je bio osnovan mirovinski fond činovnika i poslužitelja Srpske banke (Obrati pažnju „i poslužitelja" jer se o radnom čoveku vodila briga.) Ubrzo su se pojavili i drugi mirovinski fondovi koji su u svojim mirovinskim rezervama imali dionice Srpske banke.

Na primer Mirovinski fond udovica sveštenika Sremskokarlovačke mitropolije, te niz zadužbina, školskih fondova, fondova crkvenih opština, pa čak i fond za spomen mrtvih u Bačkom Petrovom Selu. Svi ti fondovi su imali u svom posedu dionice Srpske banke, jer su te dionice ne samo donosile prihod, nego su bile čvršće nego papirni novac koji je zavisio od opštih svetskih i političkih prilika.

Svi dioničari su bili jedna velika porodica, koja je zajednički štitila interese i imovinu srpskog naroda. Preko Srpske banke je bilo povezano preko šest tisuča pojedinaca (ako se uključe njihove obitelji bilo ih je daleko više) brojne ustanove koje su imale svoje razgranato članstvo.

Kada se sve to uzme u obzir sa Srpskom bankom je bilo vezano preko stotinu tisuća najuglednijih Srba, onih koji Srbe pretstavljaju pred svetom, onih „koji broje". Pored Srba tu je bilo Hrvata, Jevreja, Nemaca i Mađara koji su bili prijatelji srpskog naroda. Srpska banka je bila jedan od stubova na kome je počivao srpski narod.

U Srpskoj banci se nije kralo. Korupcija je u Austrougarskoj monarhiji bila nepoznata. Čovek je bio pre voljan da izvrši samoubistvo nego da podnese sramotu bankrotstva.

U Kraljevini Jugoslaviji je korupcija bila tiha, elegantna, ali je postojala i što je žalosno korupcija je bila u porastu. Nakon propasti Jugoslavije (1941. godine) korupcija je postala brutalna i ubrzo se pretvorila u otimačinu.

Ovde su navedena imena samo nekoliko dioničara Srpske banke: Avakumović, Giga advokat u Zemunu; Banac, Božo brodovlasnik; Bona, Luj Markiz; Budisavljević, Srđan ministar; Ćuk, Milan trgovac Zagreb; Dobrović, Milan otac slikara; Doklestić, Lazar bankar u Hercegnovom; Dunđerski, Gedeon; Hajdin Maksimilijan, Episkop; Izetbegović Alija, Srbin iz Bosanskog Šamca; Jovanović Jovan Zmaj; Kosanović, Bogdan, rođak Nikole Tesle; Lađević, Lazar, zet Nikole Tesle; Mahmutbegović, Muharem bankar u Bosanskom Šamcu; Malagurski, Ivan obitelj pretsednika opštine Subotice; Mandić, Milan ujak Nikole Tesle; Matavalj, Simo; Matijević, Vladimir; Mavrokordato, Katarina knjeginja; Meštrović, Ivan; Milinov, Svetozar trgovac, Zagreb; Miljanović, Sava brodovlasnik Dubrovnik; Mušicki, Jovan; Panić, Tihomir guverner Narodne banke; Perović, Ivo Kraljevski namesnik; Petrović, Mihailo, Mika Alas; Protić, Dragutin; Pupin, Mihajlo; Stanković, Radenko Kraljevski namesnik; Šantić, Pero, brat Alekse; Zaremski, Ilarion; Zec, Petar pretsednik Crvenog krsta.

CRNI TEROR

Zagreb je desetog travnja tisuću devetsto četrdeset i prve godine dočekao Hitlerove horde sa urnebesom. Antu Paveliću je ubrzo pošlo za rukom da izigra Slavka Kvaternika i da sebe ustoliči kao priznatog poslužitelja vođe Trećeg nemačkog carstva. Postao je poglavica Nezavisne državice Hrvatske. Jedan doglavica mu je bio pukovnik Slavko Kvaternk, a drugi književnik Mile Budak. Pukovnik Slavko Kvaternik je ubrzo bio unapređen u čin maršala i time je dve godine prethodio Josipu Brozu.

Ante Pavelić se više bojao razumnih i školovanih Hrvata nego u osnovi neškolovanog srpskog sela u zaostalim krajevima Hrvatske i u daleko zaostalijim krajevima Bosne. Prvo je uklonio razumne Hrvate. Ubio je u Sarajevu Rikarda Vikerta, Mažuranića je naterao na samoubistvo, Mačeka je internirao, Pešelja zatvorio u Lepoglavi, spisak je podugačak. Kada je završio sa Hrvatima okrenuo se protiv svega što je bilo ili stvarno, ili samo prividno srpsko.

Da bi zadovoljio svoje gazde u Berlinu, a i da bi za svoje, u zločinu, saučesnike pribavio imovinu kojom bi ih platio za taj rad, Ante Pavelić se okreuo i protiv Jevreja. Nekoliko dana nakon osnutka njegove nove državice, podivljala hrvatska rulja je do temelja srušila zagrebačku sinagogu.

Cigani su bili uzgredni i u opštem pokolju koji je nastupio oni su bili istrebljivani bez određenog plana i reda. Zapravo baš to ubijanje te ciganske sirotinje baca najmračniju senku na hrvatski narod koji je ne samo svojom šutnjom nego i svojim učešćem to omugučio.

Hrvati koji su bili jedan kulturan evropski narod, spali su na to da su ubijali Cigane.

Jevreji su dobro znali šta će sada biti, Srbi su to samo naslučivali, cigani nisu pojma imali šta ih čeka, dok su se brozovci u prvo vreme slobodno kretali Zagrebom. Da se potsetimo da su se Mile Budak i Vladimir Bakarić u to vreme (od travnja do lipnja 1941. godine) prijateljski sastajali očekujući zajedničku sretnu budućnost: „Hitler je uništio Jugoslaviju, svi mi sada dugujemo njemu."

Kako Antu Paveliću nije bilo poznato šta vođa Trećeg nemačkog carstva ima u glavi, to je Ante Pavelić bio u prvi mah vrlo pažljiv prema brozovcima. Tek kasnije je i Srbe i brozovce ubacio u istu parolu „srbokomunista" ne žaleći ni glavu ponekog Hrvata koji mu je bio dojučerašnji saveznik.

Srpska banka je bila jedan važan deo temelja srpske privrede u Austrougarskoj. Bez svoje privrede nacija ne može da opstane. Ako se jednom uništi srpska privreda neće biti teško da se ostvare tri trećine doglavice Mila Budaka. Veći deo dioničara Srpske banke su bili Srbi, ali ne mali broj su bili Hrvati, Jevreji, Slovenci te i domaći Nemci i domaći Mađari. Bilo je tu i stranih građana, Nemaca iz Austrije i Italijana iz Trsta, kao i dela Dalmacije koji je bio priključen Musolinijevoj Italiji.

Bili su i dioničari koji su živeli u drugim evropskim zemljama pa čak deset dioničara koji su živeli u Sjedinjenim Američkim Državama. Među njima je dioničar bila Crkvenoškolska opština Srpske pravoslavne crkve u Kansas City-u, u državi Kansas, a da ne spominjemo američkog naučnika Mihaila Pupina.

Ante Pavelić je zakonskom odlukom (on si je prisvojio pravo da odlukama donosi zakone) naredio da sve ustanove moraju da promene svoja, za njega nepočudna imena. Upravni odbor Srpske banke nije imao izbor te je Upravni odbor prihvatio da se Srpska banka od sada (to jest od Anta Pavelića) naziva Trgovinsko-industrijalna banka d.d. Zagreb. Tu odluku je Ante Pavelić doneo 16 svibnja 1941 godine, znači nešto više nakon mesec dana svoje vladavine.

Izmena imena Srpske banke je preneta i na podružnice u Bačkoj i Dalmaciji iako su ove bile izvan domašaja Anta Pavelića. Međutim u Banatu koji je bio pod upravom nemačkog komesara (pretežno Juraja Špilera) do promene imena nije došlo. Juraj Špiler nije mogao ni da zamisli da će neki Hrvat iz Zagreba njemu Nemcu u Bečkereku reči šta on ima da radi.

Ante Pavelić je podvukao rep i nije se mešao u poslove Srpske banke u Banatu. Tako isto nije mogao ni da se meša u poslove Jadransko-podunavske banke u Beogradu iako je Srpska banka imala večinski deo dionica iste. Jadransko-podunavska banka u Beogradu nije radila ništa, osim što je isplaćivala plate svojim činovnicima od kojih nije ni tražila da se prijave na rad.

Odluka o promeni imena Srpske banke je bila puka formalnost do koje niko nije držao, koju je svako prečutno propuštao, ali na nju u biti nije niko obraćao pažnju. Legalna jugoslovenska Kraljevska vlada je bila tada u Jerusalimu, svi su znali da je bitka bila izgubljena, ali malo ko je verovao da je i rat bio izgubljen.

Ni sam Ante Pavelić nije verovao da će Hitler dobiti taj rat. On je priželjkivao da Osovina (Nemacka-Italija-Japan) izgubi rat, jer bi mu se tada ukazala prilika da ugrabi Dalmaciju, koju mu je isred nosa Musolini oteo. Verovao je da će pobednik biti suviše umoran da se nagađa još i sa njim te će ga pustiti da i dalje divlja po svojoj državici, koja bi po njegovoj zamisli po svršetku rata bila zaista nezavisa država. Nezavisna od spoljnjeg sveta, ali zavisna od njega lično.

Nekoliko dana nakon uzimanja vlasti u Zagrebu Ante Pavelić postavlja stražu ispred zgrade Srpske banke i niko nije smeo ni u zgradu ni iz zgrade. Očekujući najgore Svetislav Šumanović koji je posle smrti Vladimira Matijevića vodio Srpsku banku i koji je imao lične dodire sa ozbiljnim i poštenim Hrvatima, priđe Vladi Košaku.

Košak je bio mladi hrvatski ekonomista kojeg je Maček pripremao da bude guverner Narodne banke Kraljevine Jugoslavije u Beogradu. Ante Pavelić je, nemajući koga, dao Košaku da vodi novčane poslove svoje državice. Šta su Šumanović i Košak rekli jedan drugom i kako su se sporazumeli ostaće tajna koju su njih dvojica odneli sa sobom u svoje grobove. Može samo da se pretpostavi da je Šumanović predložio Košaku zamenu: „Mi tebi banku, ti nama živote." Košak je to oberučke prihvatio. Košak je time dobio ne zgradu banke nego samo poslovanje banke sa ljudima koji znaju bankarski posao i koji će mu biti zahvalni jer su ostali na životu.

Redovna godišnja skupština dioničara Srpske banke je imala da se prema statutu Srpske banke održi u prvoj polovini 1941. godine. Kako ta skupština nije bila održana pre početka rata, ta je Vlado Košak iskoristio priliku da naredi saziv redovne XLV godišnje skupštine dioničara Srpske banke.

Sve što se iz početka dešavalo bilo je onako kako je to odredio Vlado Košak. Stvarna uprava nad Srpskom bankom je data u ruke Ivici Dragičeviću i Milu Starčeviću sa napomenom da Srbe koji rade u banci niko ne dira. Ono što se kasnije dešavalo (kada je Vlado Košak bio ambasador Anta Pavelića u Berlinu) bilo je nastavak tih uputstava. Vlado Košak nije mogao ni da zamisli da će ti Srbi sada malo iz zahvalnosti, a više iz straha, svim snagama pomoći Hrvatima da kradu hrvatsku imovinu.

Ta skupština je bila stvarno nasilje izvršeno od strane pavlićevaca nad dioničarima Srpske banke. Pretnjama je sakupljeno jedva onoliko dioničara koliko je bilo najmanje potrebno da se ta skupština prema pravilima statuta Srpske banke održi. Dioničari koji su bili prisiljeni da prisustvuju toj skupštini, kao i oni koji su bili zastupani, su imali sve u svemu jedva nešto više od 10% dionica i time ispunili formalne uslove za održavanje ove skupštine.

Toj skupštini ilegalno, to jest nasilno, prisustvuje veči broj pavelićevaca koji po statutu Srpske banke nisu imali nikakvo pravo niti da budu tamo, a još manje da glasaju. Doneta je odluka da se poveča dionička glavnica na 60,000,000.- dinara upisom 260,000 novih dionica, koje je sve kupila Poštanska štedionica Nezavisne Državice Hrvatske. Taj novac nije Srpska banka nikada videla, ali je time dato pravo glasa predstavnicima Poštanske štedionice Nezavisne Državice Hrvatske, te preko njih Antu Paveliću lično.

Zatim je izabran novi Upravni odbor u kojem je od 17 članova bilo samo pet dioničara Srpske banke, što je bilo očigledno kršenje statuta Srpske banke. Slično je urađeno i sa Nadzornim odborom, gde su od šest članova samo dva bili dioničari Srpske banke.

Ovaj novi Upravni odbor je zatim za svog predsednika izabrao Mila Starčevića, ministra Anta Pavelića i ratnog zločinca.

Time je Srpska banka prešla u ruke poglavici Nezavisne Državice Hrvatske dr Anti Paveliću.

Novac koje je dobijen od Poštanske štedionice, ta štednja malog hrvatskog čoveka, je sada pala u ruke sitnim pavelićevcima. Oni su taj novac podelili između sebe. Određivali su jedan drugom visoke plate i davali jedan drugom zajmove koji se nisu nikada vratili. Nova banka je bila oruđe u rukama pavelićevaca kojom je pljačkan mali hrvatski štediša.

Ta skupština je održana 31 srpnja 1941 godine, u vreme kada su već počeli organizovanji pokolji Srba, ali ne u onoj meri u kojoj će uskoro početi. Zapravo neki dioničari Srpske banke su već bili zaklani što je bilo poznato članovima Upravnog odbora. Time što je stara uprava pristala na ovu otimačinu spaseni su životi nekolicine Srba. Stevan Kalember je mogao da se skloni u Beograd, dok su Svetislav Šumanović, Stevan Tubić i Lazar Lađević ostali u Zagrebu. Radili su šta su morali, spasavali su šta su mogli. Ostali su više kao svedoci zločina, nego kao čuvari otete imovine.

Ali to ne znači da drugi dioničari nisu platili glavom grešku jer su bili rođeni, ili kao Srbi ili kao Jevreji.

Neposredno posle te skupštine izvrešen je pokolj srpskih seljaka u Glinskoj crkvi. Nepoznato je koliko dioničara Srpske banke je tom prilikom bilo zaklano. U Glini i okolini je bilo preko stotinu dioničara Srpske banke, dok je Srpska banka bila u uskoj saradnji sa Srpskom štedionicom u Glini.

U Sisku je bio zaklan i iskasapljen Miloš Teslić, član Nadzornog odbora Srpske banke. Živom mu je bilo isčupano srce koje je još u rukama ubica kucalo. Ubice su se zatim ponosno slikale sa iskasapljenim telom Miloša Teslića.

U Pakracu su braća Marković, ugledni ljudi i dioničari Srpske banke, sa dvoje malih sinova bili odvedeni u Jasenovac. Jedan brat je bio ubijen pri ulasku u logor, drugi kasnije dok su deca dobila tifus te su bila ubijena da se tifus ne bi širio.

Braća Jeličić i Stevan Čereković dionicari Srpske banke iz Mostara su bili zaklani još pre te skupštine.

Mloša Teslića nisu kasapili ljudožderi iz prašuma. Njega su kasapili Hrvati vaspitavani od pobožnog katoličkog klera.

Srbe seljake u glinskoj crkvi nisu klali Mongoli. Mongoli su držali konje u zagrebačkoj katedrali, ali nisu klali sirotinju. Tu sirotinju su klali pavelićevci iz Like.

Žene i decu nisu maljem ubijali nacisti u Jasenovcu. Nacisti su trovali žene i decu cijankalom. Maljem su decu i žene ubijali pavelićevci koji su bili vaspitavani da budu fratri i koji su došli iz katoličkih crkava Hrvatske.

(Nastavak u sledecem broju)