Feljton

Zbignjev BŽEŽINSKI: Rođenje i kraj komunizma u XX veku (7)

Policajac držao privatni zatvor

Napomena autora i izrazi zahvalnosti

Ova knjiga je završena avgusta 1988. godine. S obzirom na ubrzanje istorijskog raspada komunizma, vjerovatno je da će se zbiti dalji važni događaji prije nego ona dopre do čitalaca. Vaskrsavanje nacionalizma u Istočnoj Evropi i unutar Sovjetskog Saveza postavlja osobeni razvojni izazov pred komunistički sistem kakav smo znali. Uprkos svemu, vjerujem da će istorijska građa obrađena u njoj izdržati probu vremena i pružiti čitaocima korisno oruđe za razumijevanje onoga što se događa unutar sve uskomješanijeg Komunističkog svijeta.

Ona predstavlja, u izvjesnom pogledu, povratak na neka pitanja koja sam postavio prije gotovo trideset godina u svojoj knjizi Sovjetski blok: jedinstvo i sukob. U ovoj knjizi tvrdio sam -tada nasuprot vladujućem shvatanju - da su snage sukoba počele sve više da se afirmišu nad elementima jedinstva u svijetu kojim su dominirali Sovjeti. Gotovo deceniju kasnije, u djelu naslovljenom Između dva doba, naveo sam da Sjedinjene Države uranjaju u novo tehnotronsko doba a da će Sovjetski Savez zaostati, ideološki i sistemski zaglibljen u industrijskoj fazi svog razvoja. Ova teza je i tada bila predmet polemike. U ovoj knjizi predviđam moguću smrt komunizma - unutar istorijski sagledivog perioda - kao što je ovaj vijek to počeo da spoznaje.

Zbignjev Bžežinski

Rasprave o ekonomskoj politici ili društvenim prioritetima koje su izbile na površinu nijesu mogle biti ograničene samo na ekonomska ili društvena pitanja. One su na kraju podstakle temeljna politička pitanja u vezi sa pravom ulogom države u privrednim i društvenim stvarima. One su na taj način bile neposredno povezane sa novonastalom raspravom u Sovjetskom Savezu o poželjnim oblicima samog političkog poretka.

Politička demokratizacija. Ni više samoupravan i manje centralizovan privredni sistem, koji bi stavio veći naglasak na ostvarenje materijalnih težnji društva, ni društvo prožeto odista novatorskim vrijednostima ne bi moglo biti dosegnuto unutar još uvijek u velikoj mjeri otpornog staljinističkog političkog sistema. Taj sistem, stvoren u procesu afirmacije potpunog društvenog disciplinovanja, bio je jednostavno nespojiv s tim očekivanim promjenama i sa nadošlim težnjama za sve dalekosežnijim reformama u privrednim i društvenim sferama. Upravo je zato Vanredna partijska konferencija sredinom 1988. morala da prepozna nadmoćne zahtjeve za političkom reformom.

U jezgru političke rasprave, prema tome, bila su pitanja na šta je Gorbačov zapravo mislio kad je prizivao riječ demokratizacija i u kojoj mjeri bi proces "demokratizacije" tolerisao istinsku političku spontanost odozdo. Zaista, da li bi demokratizacija mogla biti autentična da je bila ograničena na inicijative milostivo odobrene jedino odozgo, ma koliko politički velikodušne one zapravo mogle biti? Prema tome, dva glavna pitanja u političkom dijalogu što je izbio na površinu odnosila su se na oblike i svrhu institucionalne reforme pokrenute od strane postojećeg političkog rukovodstva i na stepen do kog bi oživljavanje čak i skromnih manifestacija političkog života (koji je Staljin bio ukinuo) sada bio tolerisan.

Ta razmišljanja o autentičnijoj demokratiji koja su počinjala da teku unutar sovjetskog društva ogledala su se u pismima čitalaca objavljivanim u sovjetskoj štampi. Izvjestija je, na primjer, 14. maja 1988. objavila pritužbe na rad nominalnog sovjetskog parlamenta, Vrhovnog sovjeta, na "fenomen skoro apsolutnog jednoglasja, koji je nepoznat u drugim državama," i na činjenicu da su "naši zakonodavni organi postali organi za odobravanje zakona koji jednostavno potvrđuju sve što im je naređeno." Drugi čitaoci su kritikovali mehanički i netipičan karakter promišljanja kojim upravljaju partijske organizacije.

Ova pitanja su izazvala mučne dileme za vladajuću elitu, dugo naviknutu da afirmiše potpunu kontrolu nad političkim životom u zemlji. Čak i ograničena demokratizacija odozgo predviđala je ustupke koji su bili na putu da budu nespojivi s elitom ogrezlom u samo-uslužnim marksističko-lenjinističkim predstavama da je ono samo bilo spremište istorijske istine pa tako i jedini izvor političke mudrosti. Ipak je praktična posljedica glasnosti morala biti smanjena politička cenzura nad medijima i u književnosti, otvarajući time put ideološkom pluralizmu. Veći naglasak na zakonitosti je automatski ograničavao despotsku moć KGB-a, svodeći jednu za drugom njegove mogućnosti za političko zastrašivanje. Razgovor o većem učešću naroda u procesu predlaganja kandidata za lokalnu upravu, uključujući i mogućnost dopuštanja autentičnih izbornih nadmetanja, bitno je umanjivalo političku kontrolu vršenu od opštinskih ili oblasnih partijskih komiteta.

Nije čudo, prema tome, što su oni s prikrivenim interesima u političkom status quo-u smatrali da su neki od tih prjedloga neprihvatljivi. Zvanično partijsko glasilo, Pravda, izrazilo je 16. novembra 1987. godine stavove većeg dijela partijskog činovništva koje se ježilo na one koji traže "da se partijskim organima uskrati učešće u izboru lidera," javno optužujući takve neimenovane pobornike kao idolopoklonike demokratije "kao slijepu elementarnu silu." Ono je zajedljivo podsjetilo svoje čitaoce da partija ostaje "vladajuća partija" i da će kao takva nastaviti da vrši neposrednu kontrolu nad procesom odabira mogućih učesnika u lokalnoj ili državnoj vlasti.

Tadašnji šef KGB-a, Viktor M. Čebrikov, i sam član Politbiroa, pa možda i neposredni učesnik u raspravama u vrhu o dopustivom dometu demokratizacije, bio je uznemiren sve učestalijim novinskim izvještajima o nezakonitostima i korupciji unutar policijskog aparata, koji su bili nesumnjivo inspirisani većom glasnošću. Prema Komsomoljskojpravdi od 24. jula 1988, između 1985. i 1987. godine više od 40.000 policijskih službenika bilo je otpušteno zbog raznih nezakonitih radnji, uključujući i montirane optužnice i umješanost u korupciju. U jednom slučaju, javila je Radio Moskva 20. januara 1988, korumpiranom republičkom službeniku je čak pomagano u održavanju vlastitog "tajnog podzemnog zatvora... gdje je smještao protivnike".

Ovakvi izvještaji, povezani sa zahtjevima u sovjetskim pravnim časopisima za prevlašću zakona nad despotskim policijskim akcijama, smjerali su i da diskredituju i da oslabe uticaj policije, s mogućim značajnim političkim posljedicama. Tako je, 11. septembra 1987, Čebrikov iskoristio priliku slaveći osnivača sovjetske tajne policije i čovjeka koji je prvi zaveo sovjetski teror, Feliksa Đeržinskog, da javno obznani da zahtjev za budnijim nadzorom nad socijalističkom zakonitošću ne bi trebalo da bude sveden na tumačenje koje "sužava i osiromašuje duboku suštinu načela socijalističkog legaliteta," koju on zatim definiše kao potpunu pokornost. Da bi stvari vratio na svoje mjesto, on je upozorio da:

. .. Ima ljudi koji vjeruju u ideje i stavove koji su tuđi pa čak i otvoreno neprijateljski prema socijalizmu. Neki od njih su spremni da počine antidržavne i antidruštvene akcije. Među njima ima ljudi koji slijede sebične interese i nadaju se da će steći politički kapital demagoškom pričom i koketiranjem sa zapadnim reakcionarnim krugovima...

Svi slojevi stanovništva naše zemlje mete su imperijalističkih specijalnih službi... Shvativši to, naši protivnici pokušavaju da podstaknu pojedine predstavnike umjetničke inteligencije na zlobno prigovaranje, demagogiju, nihilizam, klevetanje izvjesnih etapa istorijskog razvoja našeg društva i odustajanje od glavne svrhe socijalističke kulture - uzdizanje radnog čovjeka.

Njegovo upozorenje je bilo sasvim izričito. Šef sovjetske tajne policije je tvrdio da bi zahtjevi za više glasnosti i za jačanjem zakonitosti mogli biti politička provokacija inspirisana iz neprijateljskih inostranih izvora. Tradicionalni socijalistički oprez je tako bio na svom mjestu. To je bilo ono najpotrebnije, barem u očima sovjetskog policijskog aparata, zato što je priča o demokratizaciji odozgo uzrokovala spontanu demokratizaciju odozdo, koja zatim nije bila podložna centralnoj kontroli.

Najznačajnije ispoljenje demokratizacije odozdo bio je procvat velikog broja samoorganizovanih neformalnih grupa, predanih bilo propagiranju posebnih ciljeva bilo raspravi o aktuelnim pitanjima. Sama njihova pojava je prkosila ustaljenoj tradiciji da društvena inicijativa dolazi od partije koja njom i upravlja. Njihova pojava je ukazala na početke, ali do tada samo na početke, nečega što bi eventualno možda moglo da postane autentično i autonomno političko učešće, a time i prijetnja monopolu komunističke partije nad svim oblicima organizovane društvene i političke aktivnosti.

Prema jednom izvještaju u Pravdi od 1. februara 1988, nekih trideset hiljada "neformalnih grupa" - niti stvorenih niti čak odobrenih od države - pojavilo se širom Sovjetskog Saveza. Te grupe su predstavljale društveni odgovor na mnoge stvari, koje su išle od ekologije, urbane obnove, društvenih aktivnosti, omladinskih muzičkih grupa i zaštite istorijskih i religijskih spomenika, do politički osjetljivijih stvari kao što su istorijske rasprave, pitanja koja se tiču zakonitosti, filozofije, nacionalnih jezičkih pitanja, religijskih aktivnosti, prikaza političkih hapšenja i političko-ideološkog disidentstva. Premda ih je najviše bilo koncentrisano u Moskvi, Lenjingradu i glavnim gradovima sovjetskih republika, manji gradovi - usprkos neizbježnom čvršćem političkom nadzoru - takođe su doživjela takve manifestacije društvene spontanosti.

Vladajuća partija je dvojako reagovala na ovaj novi razvoj događaja. Oni najpredaniji Gorbačovljevom konceptu obnove, uključujući takođe njegovo isticanje potrebe da se dopuste spontani društveni pritisci odozdo, nastojali su da budu odlučni i da mu pruže podršku. Tako su, u emisiji Radio Moskve "Na prvom mjestu", emitovanoj 13. februara 1988, vodeći sovjetski komentatori podržali pojavu takvih grupa kao dokaz o demokratizaciji sovjetskog života i kao prirodnu reakciju na besmislenu stagnaciju ere brežnjeva. Još snažnija potvrda pojavila se u zvaničnom partijskom glasilu sovjetske omladine, Komsomoljskaja pravda, 11. decembra 1987. godine. U podrobnoj statističkoj analizi, istaknuto je da je većina tih inicijativa bila konstruktivna, posvećena unapređenju sovjetskog života i da je odražavala odlučnu reakciju dijela mlađe generacije na sve veće propadanje i birokratizaciju zvanične i monopolističke omladinske organizacije, Komsomola. Još su više iznenađivali neki statistički podaci navedeni s ciljem da pokažu da nove grupe zahtijevaju relativno stabilno i sveobuhvatno učešće.

Ali sa stanovišta vladajuće partije sve te nove neformalne grupe nijesu bile tako bezopasne. Jedan broj njih se usredsredio na neposredno političke teme, pa su kao takve počele da predstavljaju politički i ideološki izazov. Neke grupe su se osim toga latile izdavanja kvazi-ilegalnih časopisa da bi unaprijedili bilo specifična ljudska prava bilo religiozna i nacionalna pitanja. To se još više kosilo s partijskim lenjinističkim konceptom njenog političkog monopola nad svim javnim glasilima.

Pored političke i ideološke prijetnje od onog što bi se moglo nazvati demokratskom ljevicom, prijetnja po partiju je dolazila i od nacionalističke desnice. Još jedna nova i ekstremno aktivna grupa, Pamjat (ili sjećanje), koja je prividno bila predana obnavljanju autentične ruske istorije, preuzela je vodeću ulogu na tom frontu. Sa svojim mladim članovima odjevenim u crne košulje(!), okićene grbom istorijskog kremaljskog zvona, grupa je organizovala javne demonstracije, držala predavanja i najčešće objavljivala da je ruska istorija bila skrenuta sa pravog puta usled "masonsko-cionističkih" uticaja koje je raširio marksizam. Kako je privlačnost zvanične ideologije slabila, Pamjat je uticala neposredno, a sa partijskog stanovišta opasno, na buđenje nacionalističkih osjećanja najširih ruskih masa.

U ovom kontekstu, Gorbačov i sovjetsko rukovodstvo suočili su se sa dilemom kako da pronađu način da izvuku korist iz sve jačeg društvenog aktivizma da bi unaprijedili pitanje perestrojke, ali bez ugrožavanja svoje stvarne političke kontrole. To je zahtijevalo određenu ideološku gimnastiku kao i politički kompromis. Jedan sovjetski akademik se prihvatio prvog zadatka u Pravdi od 3. marta 1988. godine. On je pisao da: "nije bilo tako davno kada je sociopolitičko i ideološko jedinstvo našeg društva tretirano u obliku grandiozne simplifikacije. Mislilo se da će jedinstvo, pa čak i istovjetnost interesa izaći na vidjelo gotovo automatski s ukidanjem privatne svojine i eksploatacije. Ali sve je mnogo složenije u stvarnosti... protivrječnosti i interesne razlike nijesu uklonjene. Klase, društvene grupe i slojevi, a takođe i nacije i etničke grupe sa vlastitim tradicijama imali su svoje specifične interese." On je zapravo uvjeravao da partija mora da prihvati učešće grupa koje nijesu neprijateljske kao nešto normalno pa čak i poželjno.

Povećano političko učešće širokih narodnih masa, ali ne i temeljna sloboda izbora, bilo je rješenje koje je Gorbačov ponudio na Vanrednoj partijskoj konferenciji. On je time predložio da uloga u velikoj mjeri formalnih lokalnih sovjeta bude podignuta na viši nivo. To ukazuje na zastupljenost sovjetskih naroda unutar političkog sistema, ali zapravo služi kao fasada za vladavinu partije. On je tvrdio da "se ni o jednom pitanju koje se tiče države, privrede ili društvene strukture ne može odlučivati ako su sovjeti zaobiđeni." Takođe je predlagao stvaranje novog državnog ustrojstva, Skupštine narodnih deputata SSSR-a, sastavljene od delegata izabranih po teritorijalnom principu i iz građanskih organizacija. Ona bi se sastajala jednom godišnje i birala bi tajnim glasanjem novi dvodomni parlament, koji bi, sa svoje strane, birao predsjednika i prezidijum Sovjetskog Saveza - ministarstva kojima bi takođe bila data stvarna vlast u upravljanju privredom, spoljnom politikom i nacionalnom bezbjednošću zemlje. U isto vrijeme, Gorbačov je isticao potrebu da se ojača uloga zakona unutar sovjetskog sistema i da se ograniči vršenje despotske vlasti.

Ipak je ostalo neriješeno pitanje gdje povući crtu između prihvatljive društvene spontanosti i podnošljivih političkih razlika u mišljenju. Povlačenje previše čvrste linije prema ovom poslednjem prigušilo bi ono prvo, pogadajući pri tom dobrobit preustrojstva; previše tolerancije za ono prvo ohrabrilo bi ono drugo, na štetu partijskog monopola vlasti. Tako je, konačno, glavni politički problem u procesu demokratizacije bio odgovarajuća uloga same partije.

Uloga partije. U ovoj stvari su dva pitanja bila presudna. Prvo, u kojoj mjeri bi sama partija trebalo da bude demokratizovana? Drugo, do kog stepena bi demokratizacija društva trebalo da utiče na ulogu partije u neposrednom vršenju vlasti? U tijesnoj vezi sa raspravom - a da nikad nije bilo izričito izneseno - nije bilo samo pitanje koliko daleko bi partija trebalo da ide u samoj destaljinizaciji, već isto tako daleko osjetljivije pitanje u kojoj bi mjeri čak i sama lenjinistička ideja o strogom unutrašnjem uređenju partije i potpune potčinjenosti društva trebalo da bude revidirana.

Po pitanju ovog posljednjeg, Gorbačov je nagovjestio priličnu fleksibilnost. Kako se izrazio, "Socijalizam je suviše često bio shvaćen kao a priori teorijski obrazac, dijeleći društvo na one koji daju uputstva i one koji ih izvršavaju. Ja se gnušam tog grandiozno pojednostavljenog, mehanički direktivnog shvatanja socijalizma..." Na Vanrednoj partijskoj konferenciji, Gorbačov je izjavio da "Mora da postoji strogo razgraničenje između partijskih funkcija i državnih tijela, u skladu sa Lenjinovim shvatanjem komunističke partije kao političke avangarde društva i uloge sovjetske države kao instrumenta narodne vlasti." Nije izvjesno, međutim, da su drugi vrhovni partijski rukovodioci bili spremni da idu tako daleko, a naročito se Ligačov isticao u reafirmisanju načela glavne i vodeće uloge partije.

Ipak, na početku procesa reforme, izgledalo je da postoji konsenzus unutar rukovodstva o potrebi da se oživi veća inicijativa unutar partijskih organizacija i podstakne oštrija konkurencije kroz pažljivo kontrolisani proces izbornog nadmetanja za manje važne položaje. To je vodilo u izvjesne ograničene izborne trke, čak i tajnim glasanjem, za mjesta nižih partijskih sekretara, i u veći naglasak na učestalije promjene u partijskom činovničkom kadru. Na Vanrednoj partijskoj konferenciji, prihvatanjem Gorbačevljevih prijedloga da mandat za najviše funkcije bude ograničen na određen broj godina i da se uloge partije i države razdvoje, Sovjeti su u suštini retorički prihvatili akcije koje su Kinezi usvojili godinu dana ranije.

Još radikalnija i spornija po svojim implikacijama bila je pojava poodmakle rasprave među izvjesnim sovjetskim akademicima o mogućoj prednosti ustanovljenja novih političkih organizacija da bi se obezbijedila šira društvena zastupljenost. Oni su se posebno pozivali u vezi s tim na iskustva istočnoevropskih komunističkih država, gdje su takozvani nacionalni ili narodni frontovi služili kao koalicija partijama kojima su upravljali komunisti ali su slovile za nekomunističke i navodno su zastupale interese seljaštva i inteligencije. U javnom saopštenju za inostrane dopisnike o istoriji jednopartijske vlasti u Sovjetskom Savezu, koje je organizovano od strane sovjetskog ministarstva inostranih poslova 25. februara 1988. godine, dva sovjetska akademika su neočekivano bila blagonaklona prema ideji o eksperimentu sa nečim sličnim tim nacionalnim frontovima, od kojih je jedan primijetio (prema TASS-u) da je u SSSR-u "to teoretski bilo moguće, mada jedino pod uslovom kad bi druge partije imale platforme koje izražavaju interese različitih djelova sovjetskog društva."

Sama činjenica da je pitanje novog političkog ustrojstva bilo pokrenuto bila je po sebi značajna. Ona je odražavala činjenicu da su napori da se udahne malo života u umiruće strukture sovjetskog političkog sistema bili po prirodi dinamični i povezani i da će u krajnjem uticati na položaj i ulogu same partije. Već su sami zahtjevi za političkom demokratizacijom vodili pozivima za sveobuhvatnijim miješanjem članova partije sa vanpartijcima na zajedničkim sastancima i u raspravama o nacionalnim pitanjima. Politička isključivost svojstvena partijskom članstvu je pri tom bila razbijena. Za ušančene zvaničnike partijske nomenklature, ukidanje granične linije između članova i ne-članova, kao i otvaranje vrata novim oblicima političkog učešća, neminovno je predstavljalo prijetnju revizionističkog preustrojstva veoma osobenog mjesta koje je partija držala još od 1917. godine.

Ideologija, religija i kultura. Dilema partije je bila najočitija na području vjerovanja. Šta je to trebalo da bude nametnuto odozgo i do koje mjere je trebalo da lične vrijednosti, estetika i uvjerenja budu privatna stvar, a ne podvrgnuti partijskoj kontroli? Ova pitanja, koja su Lenjin i Staljin prividno jednom zauvjek riješili, sada su uzrujala duhovnu zajednicu i dovela u nedoumicu partijske ideologe.

Ideološko zdanje sistema je radi toga bilo u velikoj nevolji. Ne samo da se praktični rast privrede, društva i politike iskazivao daleko od davno utvrđenih istina, već je i partijska ideološka kontrola nad društvenim sistemom vrijednosti bila ugrožena. Diktatura proletarijata, koju je sprovodila monopolistička partija, u doktrinarno jedno-obraznom društvu, sa veoma centralizovanim sistemom planiranja, koji se temeljio na najvišem prioritetu za tešku industriju, i sa kolektivizovanom poljoprivredom, bila je uzdrmana javnim raspravama udaljavajući se sa svakim slučajem od postojećih, a ideološki posvećenih, iskustava. Da stvari budu teže, državni kulturni sektor se otvoreno pobunio protiv utemeljene doktrine a čak je i religija prijetila da se vrati na scenu.

Silno previranje u prilog glasnosti izašlo je brzo na vidjelo u kulturnom sektoru, izazivajući žestoku ljutnju pa čak i konačne političke obračune u raznim književnim i kulturnim organizacijama oko kojih je sovjetski duhovni život ustrojen. Otvorene borbe oko prevlasti u uredničkim kolegijumima, u izvršnim odborima književnih ili filmskih sindikata i u vodećim pozorištima izbile su već 1987. godine, u početnoj fazi Gorbačovljevog preustrojavanja. Dugo gušena književna djela su bila pozdravljena i naloženo je njihovo ponovno objavljivanje, mada je Sovjetskaja kultura objavila 22. marta 1988. godine, da se nekih šest hiljada naslova sovjetskih djela još uvijek nalazilo na crnoj listi. Uz to su ranije doktrinarne optužbe bile odbačene i upućeni su pozivi vodećim kulturnim ličnostima da se vrate u domovinu iz izgnanstva.

U početnom naletu oduševljenja, pobornici zaista dalekosežne, zapravo nesputane glasnosti, uspjeli su da preuzmu više časopisa za kulturu i da zauzmu istaknuta mjesta u pozorišnoj i filmskoj umjetnosti. S tih povoljnih položaja, oni su bili u stanju da pokreću kampanje i da stvaraju djela (kao što je mnogo slavljeni film Pokajanje) koji je diskreditovao staljinizam i mobilisao podršku za željene društvene i političke promjene. Oni su bili manje uspješni u vodećem uglednom Udruženju pisaca Sovjetskog Saveza, koje je dugo bilo predmet posebne pažnje partijskih ideologa gdje je postavljena uprava uspjela (ohrabrena od centralnog partrijskog organa) da spriječi pokušaje da se uvede reformistička lista kandidata. Ali čak i tu, samo saznanje da bi do takvog nadmetanja moglo da dođe dovelo je do izliva slobode izražavanja koja je svojom kritičnošću osuđivala sovjetsku stvarnost.

Stvaralačka inteligencija je svakako bila izvor najoduševljenije podrške Gorbačovljevim reformama i prihvatila ga je kao jednog od njih. Upravo zato su se opreznije vođe reformističke partije trudile da obuzdaju, ideološko vrenje u intelektualnoj zajednici. Oni su podupirali ono što je zapravo bio protivnapad, u kom je Gorbačovljev zamjenik, Jegor Ligačov, tadašnji partijski sekretar neposredno upućen u ideološko-kulturna pitanja, vodio glavnu riječ. Ligačov je javno tvrdio da je stvaralačka zajednica isticala veći "društveni optimizam" pa je tražio više nego jednom prilikom - u dosta prisnom razgovoru - da oni ne iznose "jednostranu istinu", nego "punu istinu" o socijalističkim dostignućima. Njegove pristalice su otišle još dalje, poredeći napad glasnosti na pravovjernost sa njemačkom invazijom iz 1941. godine opominjući, u časopisu Literaturnaja Rosija od 17. marta 1987, da iza njih stoje "špekulanti, mediokriteti i vrlo sumnjiviljudi."

Značajan aspekt tih rasprava bilo je njihovo narušavanje institucionalne jednoobraznosti sovjetskog sistema. Kako je kampanja preustrojavanja dobijala na zamahu, neka su sovjetska novinska glasila postala i sama njegovi aktivni protagonisti, potpuno propagirajući i sprovodeći u djelo glasnost, dok su druga reagovala na prilično hladan način. Časopisi kao što su Novij mir i Oganjok, i takve novine kao što su Moskovske novosti pa čak i Pravda i Literaturnaja gazeta, postale su sasvim iskrene u svojoj podršci sveobuhvatnim promjenama, dok su takva glasila kao što su moskovski dnevni list Sovjetskaja Rosija i vojne novine Krasnaja zvjezda bili ravnodušni pa čak i branili u izvjesnoj mjeri staljinističku prošlost. Do veoma naglašenog i vrlo izričitog narušavanja uobičajene jednoglasnosti sovjetskih javnih glasila došlo je početkom 1988. godine, kada je Sovjetskaja Rosija objavila, 13. marta, vatrenu odbranu staljinizma a Pravda proglasila članak od 5. aprila za manifest anti-perestrojke. Takva neuobičajena razlika, šokantna za sovjetske tradicionaliste, predstavljala je sama po sebi sasvim neuobičajenu pojavu i oštar raskid sa totalitarističkim normama ponašanja.

Ove nove razlike izazvale su oštre reakcije tradicionalnije raspoloženih partijskih funkcionera. Ligačov je izrazio njihova osjećanja kada je denuncirao, u jednom neobičnom javnom nastupu na Vanrednoj partijskoj konferenciji, vodeće moskovske dnevne novine zbog njihovih navodnih zastranjenja. Izazivajući spontani aplauz okupljenih zvaničnika, uzviknuo je, "Hrane nas đubretom iz novina, iz takvih dobro poznatih novina - volio bih da ih nazovem nekako drukčije - kakve su Moskovske novosti."

To silno vrenje u stvaralačkim umjetnostima i u javnim glasilima ukazalo je na temeljniju krizu u samoj zvaničnoj ideologiji. Ta ideologija niti je mogla da se uhvati u koštac sa složenostima savremenog života niti da obezbijedi novi damar za stvaralaštvo koje je snosilo odgovornost za postojeće društveno stanje i nove društvene žudnje. Da bi stvari učinile još težim za čuvare zvanične istine, rasprave koje su buknule otkrile su duhovnu prazninu savremenog Sovjetskog Saveza. Zvanično stavljanje naglaska na materijalne vrijednosti, koje sistem nije bio u stanju da zadovolji ali za koje je tvrdio da ih je u potpunosti namirio, doprinijelo je ovakvoj duhovnoj praznini i široko rasprostranjenom cinizmu. Moralni pejsaž države je tako postao bliže određen - neki sovjetski pisci su sada to otvoreno izjavljivali - karijerizam kao i politička i policijska okrutnost, su doveli do duhovno izopačenog stanja.