Razaranja

Kako je zahvaljujući naknadnoj pameti nakon 50 godina nešto preduzeto u Staroj Pavlici

Čega se pametan stidi time se lud ponosi

Kada je poslednji put nešto rađeno na zaštiti crkve u Staroj Pavlici. Šta se u međuvremenu sa njom dešavalo. Gde je na krovu nikla u botanici neproučavana flora. Ko je napokon preduzeo mere i sprečio dalje propadanje Stare Pavlice. Koji još spomenik čeka nastavak radova preko pedeset godina. Šta je tokom poslednjih pedeset godina srušeno u Lapušnji. Šta će se tamo uskoro srušiti. Gde se očekuje skoro nicanje svete šume na krovu I proizvodnja jedno 1.764.356 "originalnih"iveri časnog krsta od novoizraslog drveta

Stanislav Živkov

Malo je poznato da naknadna pamet nastaje zbog nedostatak NaCl u mozgu a lako je moguće i zbog sveopšteg nedostatka mozga u lobanji. Ali, iz nekog čudnog, nepoznatog razloga uvek se nađe mudroser koji hoće da Vam dosoli pamet što se vrši u talasima gotovo svakodnevno. Elem primenjujući svu ingenioznost naknadne pameti a radeći po svom dobro proverenom sistemu "Čega se pametan stidi, time se lud ponosi" ozloglašena štetočinska ustanova republičkog značaja poznata kao Republički zavod za urnisanje spomenika kulture nedavno se, tačnije 10. oktobra slavodobitno oglasio na sopstvenoj fejsbuk strani i to sa senzacionalnom objavom o tome kako, eto, Republički zavod za urnisanje spomenika kulture Beograd jako vredno radi pa su tako stručnjaci (očito mizoginija pa ne spominju stručnjakinje) Republičkog zavoda su izveli ispitivačke i preventivne radove za zaštiti ostataka slikarstva u manastiru Stara Pavlica kako bi mogli da pripreme projekat konzervatorsko restauratorskih radova koji će se očito čekati doživotno pošto se ovo ispitivačko prčanje čekalo pedesetak godina a da pri tome tokom istih tih pedeset godina Republički zavod nije radio apsolutno ništa na zaštiti spomenika kao ni na freskama unutar crkve.

Naime, poslednji put crkva u Staroj Pavlici je konzervirana i delom obnovljena 1973. godine a i to je urađeno bilo božesakloni, tako da je doskora neometano ostavljena da propada i da se raspada sa sve u botanici do sada nepoznatom florom koja je neometano rasla iz zidova i svodova crkve!

Uglavnom crkva u ruševinama poznata pod nazivom Stara Pavlica dominira na jednoj steni poviše Ibra predstavlja omiljeni motiv posetioca a uz to pretpostavlja se da je jedini je sačuvani deo negdašnjeg manastira iz vremena vizantijske vlasti (prednemanjićkog perioda) na ovim prostorima. Nalazi se u selu istog imena na bregu uz Ibar, u blizini gradića Brvenika. O vremenu njene izgradnje nema podataka, kao što joj se ne znaju ni ktitor ni patron. Prvi pomen, kao studenički metoh, dobila je u darovnoj povelji velikog župana Stefana Nemanje manastiru Studenici. Osnova crkve, izgrađene najverovatnije tokom XII veka, sastoji se iz centralnog dela sa kupolom i obimnog ophodnog broda koji to jezgro opasuje sa tri strane, dok su na četvrtoj, istočnoj, trostrana glavna apsida i polukružno završeni proskomidija i đakonikon. Može se opisati i kao trobrodna bazilika u koju je upisan krst sa kubetom na preseku krakova. Sa zapadne strane nalazi se priprata. Crkva je dva puta oslikavana, i od mlađeg živopisa iz oko sredine XIII veka ostali su likovi jevanđelista u pandantifima između kojih je predstava Nerukotvorenog ubrusa, ostaci Raspeća na severnom zidu i nekoliko pojedinačnih figura. Najviše je stradala pri gradnji pruge u dolini Ibra kada je doslovce minama otfikaren deo stene sa severozapadnim uglom crkve dok je ostatak poduhvaćen betonskim gredama.

Posle drugog svetskog rata 1949. godine obavljeni su najneophodniji konzervatorsko-restauratorski radovi na arhitekturi: a 1973. godine su obnovljene kalota kupole i poluikalota apside, napamet su obnovljeni stubovi potkupolnog prostora o čemu nije postojalo nikakvih tragova na samom spomeniku a tada je konzerviran i živopis pri čemu je jedan deo ostavljen nezaštićen na izvolte dok je drugi deo srećom ostao zaštićen novom kupolom i apsidom. U sklopu manastira se nalazi crkva posvećena svetim apostolima Petru i Pavlu. Ne zna se tačno ko je podigao ovu crkvu. Stilske analize na osnovu analogije sa drugim objektima u Grčkoj, koji imaju sličan arhitektonski koncept, su temelj tvrdnji da je crkva bila tu ranije nego što je Stefan Nemanja došao u Ibarsku dolinu. Stara Pavlica ima u osnovi oblik jednobrodne bazilike, krstastog raspona, sa kubetom i četiri stuba. Na istočnoj strani imala je tri apside, srednja je bila najveća. Imala je trostrani oblik sa prozorima, dok su leva i desna bile manje i bez prozora. Kamen i opeka predstavljaju osnovni građevinski materijal. U Staroj Pavlici se nalaze i fragmentarno sačuvane freske, nesumnjive likovne vrednosti.

U jednom novinskom članku iz 1936. godine se kaže kako su se "do skora" mogli videti likovi "rođaka ljudi i žena iz porodice Nemanjića" i braće Musića ali da ih više nema. Inače zaštitne radove na crkvi izvodila je Olivera Marković Kandić ex radnica republičkog zavoda za urnisanje spomenika kulture koja je svojevremeno za neki medij izjavila kako eto radi i danas, a to je bilo pre par godina mada je de facto poveliki broj godina bila totalno pogubljena ali se ovaj put donekle nekako sabrala pa je tako lupila da njen poslednji rad o manastiru Stara Pavlica treba da izađe uskoro u časopisu „Saopštenja" Društva konzervatora. To je naš najstariji sakralni spomenik, nedovoljno sačuvan, nedovoljno osiguran i istražen. Na tom manastiru radila sam četiri godine, ne zna se ni ko ga je, ni kad izgradio, mislim polovinom 12. veka. U tom radu sam pretpostavila da je to, u stvari, spomen obeležje, koje je napravio možda čak car vizantijski Manojlo Komnin, u spomen na dobijenu bitke protiv Srba ili Bugara. Crkva je na ćuviku, saglediva sa svih strana, ne može da bude manastir, to je sigurno, to su potvrdila arheološka iskopavanja, a sem toga nije ni podesna za manastir.

A zasluge Olivere Kandić o republičkog zavoda za urnisanje spomenika kulture u slučaju crkve Stara Pavlica su zaista prava kapitalnost jerbo je crkva doslovce ostavljena na izvolte, i to tako što je prostor ispod kupole i kalote apside ostao zaštićen novoobnovljenim krovovima dok su svi drugi zidovi visoko sačuvani samo zaliveni cementnim malterom i ostavljeni narednih gotovo pedeset godina da neometano propadaju delovanjem vode i mraza tako da je iz njih na kraju nikla prava pravcijata džungla. Inače posebna je priča način obnove dela crkve koji je otfikaren prilikom gradnje pruge, a to je urađeno tako što je izlivena armirano betonska ploča kojom je dočaran nekadašnji gabarit crkve koja sada kada se pogleda sa druge obale Ibra izgleda kao da je nasađena na nekakvu terasu vidikovac.

Uglavnom, ne zahvaljujući neradu Republičkog zavoda za urnisanje spomenika kulture, dalje propadanje spomenika je napokon sprečeno ali zalaganjem regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva pošto je Ministarstvo kulture i informisanja na zahtev Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kraljevo hitno odobrilo sredstva za sanaciju manastira Stara Pavlica kod Brvenika. Preduzeti su radovi kako bi se crkva posvećena Svetom Petru i Pavlu spasila daljeg propadanja i kako bi se zaštitio živopis u jednoj od najstarijih crkava na teritoriji Srbije, a tim sredstvima je napokon postavljena zaštitna konstrukcija iznad čitave crkve osim kupole čime je napokon sprečeno dalje uništavanje sačuvanih zidova i onoga što je ostalo od fresaka na njima, da bi od tada prošlo opet nekoliko godina sve dok se nedavno iz Republičkog zavoda za urnisanje spomenika kulture napokon nisu smilostivili i rešili da napokon započnu sa pripremom za radove za koji niko živi ne zna kada će uopšte početi pošto su u Republičkom zavodu očito prezauzeti svime i svačime osim svojim poslom pa se tamo bakću organizacijom kojekakvih cirkuskih manifestacija raznoraznih omaža porodici Mink, tj prethodnim vlasnicima kuće u kojoj se zavod nalazi, zatim pravljenjem kojakvih dana otvorenih vratiju, a naravno svoj obol u svemu ovome morala je da pruži i sama direktorka istog Đukanović dr Dubravka i to recimo izmenama u zavodskom časopisu od milošte poznatom kao Sraopštenja pošto se tamo uglavnom objavljuje sve drugo osim konzervatorskih projekata i izveštaja o izvedenim radovima pa je eto tako sada taj opskurni časopis naprasno počeo da izlazi dvojezično.

Istovremeno se uredništvo na najlepši mogući način za dugogodišnji samopregorni rad revanširalo Oliveri Marković Kandić koja je nedavno preminula, a odužili su joj se tako što arhitekti konzervatoru koja je u tom zavodu provela ceo radni vek i koja ipak za razliku od većine tamošnjih likova nije napravila kapitalnu štetu kao ostali, naprosto nisu objavili nekrolog kada je umrla, već je nekrolog objavljen u konkurentskom časopisu "Nasleđe" u izdanju Gradskog zavoda za urnisanje spomenika kulture grada Beograda, a zajednički imenitelj i za Staru Pavlicu kao i za mnoge druge spomenike kulture u Srbiji je prosta činjenica da se tokom proteklih 40 godina mnogi od njih uopšte nisu našli u nekakvim planovima rada republičkog zavoda o čemu svedoče izjave nekih doskorašnjih radnika Zavoda koji su nam posvedočili da je čitav rad arhitektonskog odeljenja Zavoda najvećim delom bio posvećen ispunjavanjima svih mogućih ćefova zavodskih sivih arhitektonskih eminencija oličenih u vidu Milke Čanak Medić, Olivere Kandić, Gordane Simić te gomile njihovih slugeranja satrapa i crtača tehničke dokumentacije, pri čemu je presudna činjenica od koje je zavisilo da li će neki spomenik uopšte ući u rad, isključivo bio lični interes neke od gorenavedenih baba a ne stvarna ugroženost spomenika.

Stoga ni najmanje nije čudila činjenica da se recimo na Staroj Pavlici ništa nije radilo pedeset godina, osim što su kiša, vetar i mraz čitavo to vreme neometano spirali freske od kojih je na žalost ostao samo isprani malter, a isto tako se pedeset godina nije radilo ni na crkvi u Lapušnji koja je takođe poslednji put konzervirana i provizorno zaštićena isto 1973. godine, a da je u međuvremenu toliko propala da se danas zidovi urušavaju i to u kvadratnim metrima pošto je crkva pre pedeset godina privremeno zaštićena od daljeg propadanja a niko nije predvideo da će ta privremenost trajati svega pedeset godina!

Manastir Lapušnja se nalazi na obroncima Rtnja, kod sela Lukova, nedaleko od Boljevca. Podigli su ga vojvoda Jovan Radul i veliki parkalab, župan Gergina 1500. godine, a manastirska crkva svetog Nikole je oslikana 1510. godine, pod nadzorom kneza Bogoja. Ruševine manastira konzervirane su 1973. godine. Lapušnja se danas nalazi pod zaštitom Republike Srbije, kao spomenik kulture od velikog značaja što svako iole normalan kada vidi na šta spomenik liči, nikada ne bi pomislio već bi se sa pravom zapitao 'kakva je ovo vukojebina u kojoj je ova crkva koja samo što ne padne! Crkva u Lapušnji ima trikonhonalnu osnovu, sa narteksom na zapadnoj i polukružnom oltarskom apsidom na istoku. Oltarski deo je podeljen na tri dela, kao i naos koji se sastoji od tri traveja nejednakih dimenzija. Nad srednjim od njih, uzdiže se osmostrana kupola, koja počiva na postolju kvadratne osnove. U njegovim uglovima se nalaze kamene rozete, koje ujedno predstavljaju i jedini arhitektonski ukras crkve. Bočne apside su spolja petostrane, a uz južni zid crkve je prizidana manja kapela.

Inače manastir Lapušnja nalazi se u ataru sela Krivog Vira i posvećena je Sv. Nikoli. Danas je Lapušnja polusrušeni manastir, a nekada je predstavljao svojevrsnu znamenitost. Crkva manastira Lapušnja je bila katedrala za celu okolinu. U njoj je stalno boravio episkop. Manastir Lapušnja se prvi put spominje u turskim popisima 1455. godine. Znači da je na mestu sadašnje, već bila starija, verovatno iz XIV veka, pa porušena. Lapušnja ima trolisnu osnovu, sa visokim kubetom koji dominira nad čitavom građevinom. Rađena je po uzoru na sakralne građevine Moravske škole. Od živopisa je sačuvana delimično ktitorska kompozicija na kojoj su vojvoda Radul i knez Bogoje, koji drži model crkve. Iza Bogoja je gospođa Mara, a iza Radula njegova žena Natalija. Manastir je aktivno delovao do kraja XVII veka. Nekada svojevrsna znamenitost boljevačkog kraja, manastir je danas razrušen. Ipak, hramovna slava, Prenos moštiju Svetog Oca Nikolaja Čudotvorca obeležava se i dan danas. Svakog 22. maja lokalni meštani se okupe da zajedno sa starešinom hrama prelome slavski kolač i pomole se za obnovu i oživljavanje manastira.

Čak devet manastira bilo je u boljevačkom kraju 1455. godine, prema turskom popisu. Manastir Lapušnja, kao i manastiri Lozica (atar sela Krivi Vir) i Krepičevac (selo Jablanica), jedini su se održali do današnjeg dana. Lapušnja, je, istina, u najlošijem stanju. Iz natpisa koji je do nedavno bio čitljiv, moglo se saznati da su crkvu podigli gospodin Ivan (Jovan) Radul, vojvoda i gospodar svih zemalja ubrovlaških, i veliki paraklib Georgije, 1501. godine. Manastirska crkva Svetog Nikole oslikana je 1510. godine, pod nadzorom kneza Bogoja. Budući da se manastir Lapušnja prvi put pominje u turskim popisima 1455. godine, može se zaključiti da je na mestu sadašnje crkve ranije već postojala starija. Pretpostavlja se da je podginuta u XIV veku, ali je u nekom momentu srušena.

Današnja građevina je monumentalna, dugačka 20 metara i široka 8,5 metara. Manastir Lapušnja ima trolisnu osnovu, sa visokim kubetom koji dominira čitavom građevinom. Građena je po uzoru na sakralne građevine Moravske škole. Od živopisa, delimično je sačuvana ktitorska kompozicija. Na njoj su predstavljeni Vojvoda Radul i Knez Bogoje, koji drži model crvke. Manastir je aktivno delovao do kraja XVII veka, a ruševine manastira konzerivrane su 1973. godine. Danas, Lapušnja se, kao spomenik kulture od velikog značaja, nalazi pod zaštitom Republike Srbije. Freskoslikarstvo crkve je očuvano veoma loše i izbledelo je, pošto je crkva u viševekovnom periodu bila razrušena. Na ktitorskoj kompoziciji, smeštenoj na spoju severnog i zapadnog zida naosa, prikazani su Radul i Gergina, kao i knez Bogoje sa suprugom Marom i decom. Raspoznaju se još freske svetih ratnika, arhijereja, zatim kompozicije Velikih praznika i liturgijske tematike, dok su u kupoli uočljivi biblijski proroci i jevanđelisti.

U podnožju šumovitih ogranaka Rtnja kod sela Lukova, u uvali pored Lopušanskog potoka, skrivene su danas konzervirane ruševine nekadašnjeg manastira Lapušnje. Uspešan kao vladar, Jovan Radul održavao je prijateljske odnose sa Brankovićima i bio u srodstvu sa Jakšićima. Crkva je sagrađena u obliku trikonhosa sa kupolom, trodelnim oltarskim prostorom i pripratom. Oltarska apsida, proskomidija i đakonikon su polukružni, dok su pevničke apside spolja petostrane. Naos zasveden poluobličastim svodom podeljen je na tri nejednaka traveja. Iznad srednjeg traveja podignuta je osmostrana kupola na visokom kockastom postolju. U uglovima postolja su ugrađene plitkorezane rozete, jedini arhitektonski ukras crkve. Kapela, prizidana sa južne strane, sačuvana je u ostacima.

U vekovima razvaljenom hramu samo su bledi ostaci fresaka odoleli vremenu. Može se naslutiti ikonografski program sa ciklusom Velikih praznika, scenama liturgijske tematike, predstavama arhijereja ne samo u oltaru već i u naosu, kao i svetih ratnika. U kupoli se naziru jevanđelisti i proroci. Ostaci slikarstva i arhitekture manastira Lapušnje konzervirani su 1973. godine. Nakon što je građevina Zakonom stavljena pod zaštitu države, 19. marta 1948. godine, radovi su otpočeli 1950, a nastavljeni 1956. godine. U okviru projekta Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Srbije, a u saradnji sa službom zaštite NR Rumunije, u razdoblju od 1968. do kraja 1973. godine obavljena je konzervacija s delimičnom rekonstrukcijom gornjih delova građevine, kao i konzervacija fresaka. Projekt za konzervatorsko - restauratorske radove i nadzor nad njihovim izvođenjem bio je poveren arhitektu Ivanu Kostiću, a učvršćivanje postojećih fresaka za zidnu podlogu Zvonimiru Zekoviću, slikaru konzervatoru, s ekipom studenata. Na žalost zahvaljujući sistematskom neradu kompletne službe zaštite spomenika kulture predvođene Republičkim zavodom za urnisanje spomenika kulture, crkva u Lapušnji danas predstavlja najidealniji primerak posledice štetočinskog Nerada kompletne službe zaštite, pošto na žalost crkva izgleda kao polusrušeno razbojište sklono padu pošto je konzervacija iz 1973. godine odavno popustila, gornji delovi zidova se urušavaju, sa fasade otpadaju velike krpe fasadne obloge od klesanog kamena, ukrasni venci koje je delom obnovio Ivan Kostić takođe se raspadaju i urušavaju. Tako je recimo u poslednjih nekoliko godina sa južne fasade priprate crkve u Lapušnji otpala površina fasadne obloge od klesanaca veličine deset kvadratnih metara a to je recimo baš bio deo koji je obnovio Ivan Kostić.

Takođe je otpao deo fasade sa kapele na južnom delu svo otpalo kamenje je dugo stajalo na mestu gde se stropoštalo, ali je kasnije sklonjeno kako ne bi smetalo posetiocima. Zapadna fasada priprate je uveliko raspucala pošto su gornji delovi zidova ostali decenijama nezaštićeni od prodora vode i mraza u debljinu zida a njihovim delovanjem šire se pukotine sve dublje i zid malo pomalo puca i odvaljuje se. Na više mesta iz gornnjih delova zidova crkve uveliko niče u bitanici do sada neproučavana Lapušnjanska flora, a kako je krenulo uskoro će iz crkvenih zidova doslovce nići prava pravcijata sveta šuma, idealna da se od novoposečenog drveta nacepka jedno 1.764.356 "originalnih" iveri sa "originalne" krstače na kojoj je svojevremeno bio razapet neki mangaš koji je prethodno nahranio 10.000 ljudi sa pet hlebova i dve ribe, a sa tim cepljikama sa krsta taman bi majčica crkva, inače oslobođena plaćanja poreza mogla makar jedan deo te love da preusmeri sa organizacije raznih bahanalija velikih ždranja i kupleraja na zaštitu spomenika kulture u crkvenom vlasništvu.

Inače, od kupole crkve sačuvana je približno jedna polovina i to jugozapadni deo a za kompletnu obnovu nestručnjaci arhitektonskog odeljenja zavoda su rekli da se time radi previše a to što bi se obnovom kupole u potpunosti sprečilo dalje propadanje sačuvanog živopisa u unutrašnjosti crkve, nema veze, daleko bitnije je bilo čuvanjem crkve kao ruševine prikazati namučenu istoriju srpskog naroda i srpske nejači nego štititi spomenik kulture. A i iz sačuvanog dela kalote kupole su već počeli da ispadaju pojedini svodari tako da je samo pitanje dana kada će se strmopizditi i sama kupola dok u isto to vreme nepoznata flora uveliko raste iz razvaljenih zidova potkupolnog prostora. Za proteklih pedeset godina za visinu od približno jednog metra su se urušili konzervirani zidovi prizidane južne kapele u Lapušnji što nikoga naravno ni najmanje nije tangiralo.

Posebna je priča da je deo sačuvanog živopisa nepovratno propao dejstvom kiše vetra mraza i kapilarne vlage, dok je drugi iako provizorno zaštićen obnovljenim svodovima takođe dalje propadao i od svega toga do danas je ostala poveća isprana površina izbledelog maltera tek sa ponekim većim tragom fresko slikarstva. Naravno sve ovo u kompletnoj službi zaštite nikoga ni najmanje ne tangira, verovatno jerbo crkva u Lapušnji nije tako poznata i proslavljena niti je nekakvo hodočasničko ili pokloničko mesto. Uostalom lepo je u Sabirnom centru Taško Načić rekao: Muzej šta će nama muzej. Isto to važi i za spomenike kulture o čemu se pre dvadesetak godina naveliko proslavio jedan od zaposlenih u Ministarstvu nekulture koji je na jednom sastanku na kome je bio upozoren o katastrofalnom stanju tradicionalnog graditeljstva na Kosovu, mrtav hladan izjavio da kao što umiru i nestaju ljudi životinje i biljke, isto tako umiru i nestaju spomenici kulture, a u konkretnim slučajevima Stare Pavlice i Lapušnje spomenici nestaju upravo zahvaljujući štetočinstvu onih koji su po zakonu dužni da čuvaju i da se staraju i popravljaju spomenike kulture! Ali zato je najbitnije da se država i Ministarstvo nekulture bakću i arče pare na svašta koješta i makar šta, pošto je jasno kao dan da para ima dovoljno samo ih treba spičkati, baš kao što je jasno da je kompletna služba zaštite nepokretnih kulturnih dobara takođe u totalnom kolapsu te radi isključivo prema ćefovima pojedinaca a ne prema prioritetima što najbolje pokazuje skandal sa navodnom sanacijom nepostojećeg kližišta u Vinči težak za sada 6 miliona evra a najavljuje se još desetak miliona troškova, što je sve inače lični štetočinski ćef Ane Brnabić i bulumente.

Rešenje za ovakvu katastrofu je veoma jednostavno: treba formirati paralelne institucije, odnosno Nezavisno ministarstvo kulture koje bi demfovalo posledice sadašnjeg rada ministarstva nekulture kao i paralelnu službu zaštite spomenika kulture za zaštitu spomenika kulture od rada sadašnje službe za urnisanje spomenika kulture!