Razaranja

Kako su po 11117 put zaredom srpska služba zaštite i srpska arheologija napravile autogol

SA ARTANE VILA KLIČE OPROSTI NAM SPOMENIČE

Kada su započeta a kada su prekinuta istraživanja tvrđave u Novom Brdu? Kada su nastavljeni radovi, ko je bio izvođač i kako su prekinuti radovi? Zbog čega su se zapravo sobaljivale krpetine fasadne obloge? Ko je buldožerima skidao fasadna platna? Kome su i zbog čega nakon šezdeset godina naprasno zasmetali konzervatorski radovi na katedrali u Novom Brdu? Ko se sve nalupetao tim povodom a ko je po direktivi napisao naučno fantastičnu knjižurinu? Gde je i kada pronađena nekakva kožura koja je izazvala do sada neviđen međunarodni arheološki skandal? Zbog čega su srpski arheolozi proglašeni međunarodnim švercerima artefakata? Šta je u raju, a gde je ekipa?

Stanislav Živkov

U jednom davnom tekstu u NIN-u veliki filmski kritičar Bogdan Tirnanić je pored ostalog napisao da Crvena Zvezda od 100 šansi upropasti 117. Međutim to šnjur ipak vode srpska služba zaštite i srpska arheologija koje su kako se čini 11117. put za redom upropastile šansu i još dale autogol uz to. Uglavnom, taman kada čovek pomisli da se malko umirila situacija sa skandalima u kulturi i zaštiti spomenika, odmah se ispostavi da ih ima još pošto očito da niču kao pečurke posle kiše. Malo se zna da se skandali i kriminal dešavaju na svim nivoima, počevši od Ministarstva nekulture i redom naniže.

Ipak međunarodni skandali su do sada bili veoma retki, a još su bili ređi slučajevi kada su se državne institucije bavile izmišljotinama i falsifikatima zapevši poput svinje na masnu krpu da po svaku cenu dokažu nešto nedokazivo, ali ipak je svakako kulminacija bio međunarodni šverc arheoloških artefakata o kome su se čak i javno hvalili, umesto da se pokriju ušima i ćute do daljeg. Naravno reč je o nekoliko povezanih skandala vezanih za tvrđavu Novo Brdo, odnosno Artanu na Kosovu koja je izgleda poslužila da neko poslednjih godina u džep stavi pozamašnu količinu para na delimično izvedene radove na obnovi koji su prekinuti pošto je sve počelo da puca i odvaja sa fasada, zatim je tu slučaj arheoloških iskopavanja tokom istih tih radova nakon čega je u Arheološkom institutu naprasno osvanuo materijal sa istih tih iskopavanja koji je poršvercovan preko granice i naravno veliko finale kada je grupa opskurnih arheologa objavila nalaz nekakve kozje kožure i nekakvom još opskurnijem časopisu a u isto to vreme "proslavljeni" arheolog Popović - Pacov dr Marko je objavio čak dve neupotrebljive knjižurine, od kojih jedna predstavlja pravo Potemkinovo selo u kome je on sa izvesnim arhitektom Igorom Bjelićem navro kao sivonja da po svaku cenu dokaže da je katedrala Sv Nikole na Artani bila pravoslavna objavivši pri tome naučno fantastičnu rekonstrukciju izgleda crkve, a onako usput, je objavio posthumno i drugu knjižurinu o radovima na tvrđavi u Artani u kojoj je po svaku cenu pokušao da opravda fušeraj izveden tokom obnove a sa svim ovim nebulozama samo je potvrdio svoj odavno stečen neugled nesavesnog frizera arheološke dokumentacije.

Uglavnom podsećanja radi, Tvrđava Novo Brdo (Artane) podignuta je početkom 14. veka sa ciljem zaštite bogatog rudnog područja u kome se eksploatisalo gvožđe, olovo, srebro i zlato i koje od sredine 14. veka (od 1349. godine kuje sopstveni srebrni novac) postaje najznačajniji rudnik u Srbiji, Novo Brdo je nastalo tokom prvih godina vlade kralja Milutina (1282-1321). Postalo je jedna od najvažnijih naseobina nemačkih rudara Sasa (oni su Novo Brdo zvali Nyeuberghe), a po njima se zvalo i Saško Mesto. Ono se prvi put u istorijskim izvorima javlja 1326. godine, kao već poznato rudarsko i trgovačko središte, u kome su Dubrovčani vodili trgovinu i držali carinu. Svoj vrhunac dostiže u doba despotovine kada su Novobrdski rudnici despotu Đurađu (1427-1456) godišnje donosili prema različitim izvorima 50.000,120.000 ili čak 200.000 zlatnih dukata. Okolina tvrđave je prepuna ostataka naselja i rudnika iz tog doba, a prilaz celom području je bio dodatno zaštićen utvrđenjima Prizrencem i Prilepcem koji su štitili najlakši prilaz novobrdskoj oblasti sa juga, iz doline Binačke Morave.

Sama tvrđava se sastoji od Gornjeg Grada u obliku nepravilnog šestougla na vrhu brda i Donjeg Grada koji se lepezasto širi niz padinu ka zapadu, a ceo grad je bio zaštićen suvim šancem sa severne i zapadne strane. Utvrđenje je svoju snagu pokazalo tokom više osmanlijskih opsada, pogotovo tokom dvogodišnje opsade (1439-1441) u vreme kada srpska despotovina više nije postojala. Sa estetske strane Novo Brdo se ističe upotrebom mrkocrvene breče koja je oblikovana u pravilne kvadere koji su korišćeni za izradu uglova kula i prolaze kapija za razliku od ostatka utvrđenja koja izrađena od običnog sivog kamenja (najviše krečnjaka). Posebnu lepotu novobrdskom utvrđenju daje veliki krst na zapadnoj kuli Gornjeg Grada izveden u mrkocrvenoj breči koji predstavlja simbol tvrđave. Danas je ceo prostor nekadašnje tvrđave u ruševinama, ali i pored toga ostaci kula svedoče o njegovoj monumentalnosti i nekadašnjem bogatstvu.

Osmanlije su prvi put opsele Novo Brdo 1412. godine, ali su posle duže opsade morali da se povuku. Posle toga oni svoje akcije u novobrdskom kraju usmeravaju na presretanja dubrovačkih karavana i važnih prilaza gradu. Tokom prvog sloma srpske despotovine 1439. godine, Osmanlije su otpočele sa opsadom tvrđave koja se okončala predajom 27.6.1441. godine, posle dvogodišnje opsade tokom koje su se stanovnici Novog Brda uporno branili, iako Srbija više od godinu dana nije postojala i nalazila se pod osmanlijskom okupacijom. Osvajači su ga potom opljačkali i spalili. Posle uspešnog krstaškog pohoda koji je tokom 1443. i 1444. godine prodro do današnje Sofije, Srpska despotovina je obnovljena tzv. Segedinskim mirom i Novo Brdo je bez borbe vraćeno despotu Đurđu. U sklopu vazalnih obaveza despota Đurđa prema osmanskom sultanu, jedan odred konjanika i odeljenje kopača tunela iz Novog Brda su poslati da Mehmetu II (1451-1481) kao ispomoć tokom njegovog napada na Carigrad koji se okončao 29.5.1453. godine zauzimanjem grada tokom koga je u borbama poginuo poslednji vizantijski car Konstantin Dragaš (1449-1453) i slomom Vizantije. Međutim već naredne godine Osmanlije napadaju Novo Brdo i uz pomoć teške artiljerije primoravaju opsađene da se 1.6.1455. godine predaju, što je u svojim „Janičarevim uspomenama" opisao stanovnik Novog Brda Konstantin iz Ostrovice.

Tokom Osmanlijske uprave nastavljena je eksploatacija okolnih rudnika, a od 17. veka se obnavlja kovanje novca u tvrđavi za sultana Murata IV (1623-1640). Tokom velikog austrijskog prodora na Balkansko poluostrvo, Pikolomini uz pomoć lokalnih srpskih ustanika zauzima 1686. godine Novo Brdo, ali ono posle samo godinu dana biva napušteno i lokalni Srbi pod vođstvo patrijarha Arsenija III Čarnojevića (1672-1706) se sele u Austrijsko carstvo u tzv. velikoj seobi Srba. Posle toga je prestala eksploatacija novobrdskih rudnika, a sama tvrđava sa okolnim naseljima je zapustela.

Nakon II svetskog rata pokrenuta je velika akcija arheoloških istraživanja i arhitektonske konzervacije koja je trajala ukupno desetak godina ali sa velikim prekidima, tačnije od 1952.-1969. Radovi su bili usmereni na glavnu tvrđavu i pojedine lokalitete na Donjem gradu, te na katedralu Sv Nikole i Sašku crkvu da bi naprasno bili prekinuti zbog prepucavanja raznoraznih ustanova koje su se stalno džapale oko toga u čijoj su nadležnosti radovi na Novom Brdu, a kao glavni rezultat svega toga ostala je činjenica da se na tvrđavi apsolutno ništa nije radilo sve do 2015. godine kada je kompanija Koto odabrana od strane UNESCO-a za izvođača radova na obnovi Novobrđanske tvrđave projekat je dobio milion eura, a sve preko Regionalnog biroa za nauku i kulturu sa sedištem u Veneciji - Kancelarija za jugoistočnu Evropu sa sedištem u Sarajevu, čiji je zadatak bio da obezbedi potrebne saglasnosti i dozvole za izvođenje radova, kao i da prati njihovu realizaciju a čitav posao nadzirao je sam UNESCO dok su arheološki nadzor po krajnje nejasnim dilovima vršili već spomenuti penzioner Popović - Pacov dr Marko i njegova kuma Gordana Simić inače arhitetka iz Republičkog Zavoda za urnisanje spomenika kulture.

Radove je takođe kontrolisao Arheološki institut Kosova od koga je bio sakriven ugovor između Kota i UNESCO-a da bi se na kraju ispostavilo da Koto uopšte nije imao pravo da vrši bilo kakva arheološka iskopavanja na novom Brdu, već samo zadatak da raščisti kubike obruvanog kamena kojima je unutrašnjost tvrđave bila skoro potpuno zatrpana a i u slučaju da je tokom kršenja oburvanog materijala nešto pronađeno, Koto je bio u obavezi da preda sav pronađeni arheološki materijal arheološkom institutu Kosova što je jednim delom i uradio ali je sve to ostalo u senci nakon skandaloznih dešavanja vezanih za urušavanje fasada bedema tvrđave izazvanog fuš projektom obnove i još fušerskijim izvođenjem istog.

Prema odobrenom projektu radovi su izvođeni 2015. i 2016. godine, kada su prekinuti i na žalost, ni ovog puta nisu nastavljeni. Tako su sva lica bedema i kula ozidana u opisanoj tehnici, sa ugradnjom ugaonih blokova crvene breče na kulama, koji su naizmenično postavljani po dubini. Zidanje je vršeno obostrano, u kampadama duž celog obima utvrđenja, uz odgovarajuću negu i zaštitu zidova. Manja oštećenja u licima zidova sanirana su na isti način, kao i ona u unutrašnjim zidovima kula. U kulama su sva mesta greda međuspratnih konstrukcija obrađena i oblikovana prema zatečenim ostacima, pri čemu su na mestu naležućih greda u licu zidova ugrađene hrastove grede, dimenzija prema autentičnim otiscima i zaštićena odgovarajućim premazom.

U narednom periodu, tokom 2017. i 2018. godine, izvođač je vršio redovan nadzor na tvrđavi ali su se prvi problemi javili svega dve godine nakon završetka obnove tvrđave. Uvidom u stanje izvedenih radova obeležene su sve pukotine na licima zidova i manja oštećenja kao i deformacije u vidu potklobučenja, na novoobnovljenim licima zidova evidentirana su u oktobru 2018. godine, o čemu je uredno obavešten implementator projekta, kome je dostavljena i odgovarajuća foto-dokumentacija. Krajem iste i početkom 2019. godine, tokom zime, došlo je do delimičnog obrušavanja lica zidova. Obaveza izvođača radova bila je da otkloni sva nastala oštećenja u garantnom roku, te je u julu 2019. započeo organizaciju gradilišta, kako bi pristupio sanacionim radovima, ali je usledila prva obustava radova. U pokušaju izvođača da demontira rastresite delove lica zidova, kako bi bezbedno montirao skelu za postavljanje ankera i zidanje lica zidova, radovi su ponovo obustavljeni iz prostog razloga jer je izvođač mrtav hladan uzeo bager i njime počeo da sobaljuje nestabilne delove fasada kula zbog čega je ispao međunarodni skandal iako još nije bio izrađen ni projekat sanacije niti dobijena dozvola. Stručni tim izvođača radova analizirao je oštećenja i konstatovao da su sva nastala u gornjoj trećini novoobnovljenih lica zidova kula, gde je dubina zidanja do očuvanih masa zidova bila najveća. Takođe je konstatovano da je degradacija kruna bedema i zidova kula minimalna, što posredno ukazuje na to da je izvedena hidroizolacija od atmosferskih padavina delotvorna.

Međutim osim sudskog spora na relaciji Koto - Ministarstvo kulture Kosova apsolutno se više ništa nije dešavalo tako da unakažena tvrđava i dalje stoji u trajnom trpnom stanju pošto su obrušavanja delova kamenih fasada postala gotovo normalna stvar, a i golim okom se može videti da su pojedini delovi bedema dobrano nabrekli. Još maja 2021. očekivalo se da će Koto napokon pristupiti restauraciji i konzervaciji oštećenih bedema što je u obvezi po već potpisanom ugovoru, ali nakon njegovog pokušaja da buldožerom sredi stvar koji je zaustavljen u septembru 2019. u čitav slučaj uključile su se nadležne institucije sa Kosova koje su zabranile sve dalje radove, podnele niz krivičnih prijava dok su novčani fondovi vraćeni Evropskoj komisiji. Činjenica da se zapravo radi o falš radovima postala je javna tajna. Kosovski institut za zaštitu spomenika zabranio je radove "Kotu" nakon par dana od početka radova, a direktor te institucije Ismet Hajrulahu rekao je da je rušenje zidova bagerima "nezakonito i krivično delo" na lice mesta je izlazila i policija pošto ono što je urađeno navodno nije kvalitetno, što je i bio razlog da zidine počnu da se urušavaju.

Međutim, kada se pogledaju brojne fotografije stanja bedema prikupljene nakon urušavanja bagerom od strane Kota, neke stvari postaju daleko jasnije u čemu nam je pomogao jedan eminentni stručnjak, arhitekta konzervator statičar koji nije znao da li da se smeje ili da plače kada je gledao fotografije katastrofe u Artani pa je onda redom pokazivao one fotografije na kojima se jasno vide uzroci ove katastrofe pa se recimo na jednoj fotografiji tako lepo vidi kako oplata fasade uopšte nije prekrivena vodootpornom oplatom krune bedema već da na kontaktu postoji prava pravcijata dilataciona fuga kroz koju se voda sa krune bedema koja je inače dobro hidro izolovana i koja je izvedena sa nagibima kako bi se voda odvodila sa površine bedema, ali pošto je ovde nepotrebno napravljena dilatacija, sva atmosferska voda je zapravo završavala unutar bedema gde se kapilarno širila a i ledila što je na kraju prouzrokovalo odvajanje fasadne oplate! Naravno, ako se za građenje fasade koristio jači malter sa dodatkom cementa ili ako se najpre gradila sama fasadna oplata do neke visine pa se tek potom prostor između stare jezgre zida i nove oplate ispunjavao možda i satima kasnije jasno je da je neravnomerno sušenje novoozidanih partija i fasade i jezgre zida kasnije za posledicu imalo odvajanje fasade od jezgre zbog neravnomernih sila vezivnog materijala. A takođe bi bilo jako zanimljivo videti kako je tretiran prikupljen kamen pre ponovne ugradnje. Naime tokom vekova ispred bedema su se stalno nagomilavali kubici urušene zidne mase, što podrazumeva i kamene blokove, kamene oblutke, sitne komade kamena, kubike raspalog maltera, kubike zemljurine i humusa nastalih raspadom organske materije trave lišća itd, same flore izrasle na siparima urušenog materijala itd. Naime ako se želi da se kamen ponaša normalno pri ugrađivanju, dakle da se pravi dobar spoj sa malterom potrebno je podrobno pranje, po mogućnosti mlazom vode pod pritiskom kako bi se sa komada kamena uklonile sve nečistoće i izbegli kasniji problemi. A niko živi ne zna šta je i kako tamo zapravo rađeno.

Međutim ovaj monumentalni skandal avgusta 2019. biće nadmašen jednim još monumentalnijim koji je procvetao u onom trenutku kada je najavljeno da će se zahvaljujući donaciji Nemačke ambasade u Prištini izvršiti delimična rekonstrukcija i konzervacija katedralne crkve Sv Nikole u Artani što je za posledicu imalo pravu pravcijatu histeriju u domaćim medijima kojima su servirane ordinarne izmišljotine, naprasno se pojavila naučno fantastična knjižurina već pomenuto Popović - Pacov dr Marka sa još fantastičnijim rekonstrukcijama izvesnog Igora Bjelića iz čega je postalo veoma očito da je knjižurina sročena po direktivi kako bi se na naučni način dokazalo nedokazivo. Naravno tu se oglasio i ex ministar nekulture Vladan Vukosavljević koji je u svom stilu pričao o stvarima o kojima pojma nema i čak je uputio protestnu notu Vatikanu u kojoj je protestovao pošto su navodno nastale tenzije koje su izazvali albanski katolički sveštenici koji su služili misu u ruševinama navodno srpske pravoslavne crkve na Kosovu, a ta je opet naprasno postala pravoslavna onog trenutka kada je javnosti prikazan projekat obnove kojim je predviđena obnova zapadne fasade katedrale u stilu italijanske romanike u kome je uostalom i bila sagrađena prva faza katedrale Sv Nikole sagrađena od naizmeničnih redova kamenih blokova žućkaste i bordo boje od koje su sačuvani donji delovi tri fasade i na osnovu kojih je moguće izvesti i teorijsku i izvedbenu rekonstrukciju sve tri fasade kao i enterijera.

Kuknjava se pročula na sve strane a Vukosavljević je u spomenutoj noti papskom nunciju čak lupio kako je misom usred ruševina katedrale obešćašćen verski i istorijski spomenik srpskog naroda pri čemu je zaboravio na prostu činjenicu da je sve moguće službe zaštite svih mogućih raznoraznih režima od pedesetih godina naovamo, dakle počevši od SFRJ zatim Socijalističke republike Srbije, zatim Autonomne pokrajine Kosovo, zatim Savezne republike Jugoslavije, zatim Državne zajednice i na kraju opet Republike Srbije redom bolela patka i za Novo Brdo i za Artanu i za katedralu Sv Nikole, ali su zato svi redom dreknuli kao Damjanov Zelenko kada je nekome drugome a taj neko drugi je slučajno država Kosovo, palo na pamet da preduzme upravo ono što je po tamošnjem zakonu obavezan a to je zaštita kulturnih dobara. Pa je naprasno to postala srpska crkva pa srpska katedrala pa istorijski spomenik srpskog naroda koga tamo već od početka osamdedsetih godina praktično više nema. Nešto kasnije se u ceo cirkus uključio i ANUS nekakvim saopštenjem u kome se pored ostalog kaže i sledeće: očito je da sve ovo nema nikakve veze sa željom da se obnovi stari crkveni spomenik na Novom Brdu već se radi o pokušaju tendenciozne konstrukcije novog identiteta !

Već je naneta ozbiljna šteta spomeniku tokom radova na prvoj fazi radova na obnovi, a šteta će tragično rasti ako se projekat „rekonstrukcije" za koji nema ni naučnih ni profesionalnih uslova, nastavi. Takođe se navodi kako je kontroverzna rekonstrukcija započeta bez saglasnosti nekakvog Saveta za nadzor i praćenje čiji je član SRBOPRC. Međutim na samom lokalitetu stvari stoje sasvim drugačije, dakle po prvi put od 1956. godine kada je katedrala iskopavana i ostavljena nekonzervirana na izvolte, izložena dejstvu kiše, snega, vetra, mrazeva... zbog čega su se uveliko urušile gornje partije zidova, zatim popucali razbacani arhitektonski elementi enterijera baze i delovi stubova, 2019. godine izvršena je najnužnija arhitektonska konzervacija i zaštita sačuvanih zidova čime je sprečeno njihovo dalje propadanje. Osim toga kompletirani su i uspravljeni stubovi u zapadnom delu katedrale ali na žalost nije obnovljena zapadna fasada za šta postoji dovoljno podataka! A najlepše u svemu je činjenica da se romanička arhitektura osporava nalazom nekoliko fragmenata Moravske plastike, a opet taj pleter niti je karakterističan samo za Srbiju niti je karakterističan samo za SRBOPRC!!!

Nekako istovremeno je usledio sledeći „slučaj" koji se sveo na to da su kosovski Albanci na srednjovekovnoj srpskoj tvrđavi poboli kosovsku zastavu što je očito nekome zasmetalo u Beogradu pa su opet krenuli sa kuknjavom! Ipak veliko finale usledilo je objavljivanjem članka o nalazu kozje kožure i još nekakvih tričarija tokom radova na Novom Brdu, a kožura je volšebnim putem stigla u Beograd, tačnije u kriminalnu ustanovu pod imenom Arheološki institut nakon čega je usledilo i objavljivanje ovako senzacionalnog rada i još senzacionalnijem časopis „Journal of archaoelogy - reports". Ovaj rad o kožuri potpisalo je čak pet autora a nikome na pamet nije pala prosta činjenica da je kožura stigla u Beograd pod sumnjivim okolnostima i da bi zbog toga trebalo biti malo oprezniji sa objavljivanjem materijala sumnjivog porekla, ali izgleda da se potvrđuje staro pravilo poznato iz stripova o Baji Patku koji je tokom jedne ekspedicije u Meksiku konkurenciji rekao da je u arheologiji i ljubavi sve dozvoljeno, a očito je isto tako razmišljao i Popović - Pacov dr Marko a potom i njegovi sledbenici koji su u četrdesetom broju već spomenutog časopisa objavili nelegalnu nabavku kožure! A ta je otkrivena još 2015. godine sa sve sačuvanom dlakom natopljena smolom i propraćena sa par manjih kožurica takođe sa dlakom!

Uglavnom pokazalo se da ne postoji nikakav etički ili profesionalni kod koji odobrava ovakve hokus pokuse sa arheološkim materijalom pri čemu se pokazalo da Arheološkom institutu Kosova nisu prijavljivani svi nalazi niti prikupljanje uzoraka , arheološkog materijala i depozita. A još od početka radova na Novom Brdu arheolozi sa Kosova su sumnjali da će doći do nekih zloupotreba da bi se kasnije ispostavilo da je ovu kožuru i druge nalaze pronašao Popović - Pacov dr Marko koji je bio angažovan od Kota ne da vrši arheološka iskopavanja već da vrši arheološki nadzor, a to su dve sasvim različite stvari pošto se na osnovu praćenja radova tokom arheološkog nadzora, u slučaju vrednog nalaza, radovi zaustavljaju i dovode se teritorijalno nadležni arheolozi da dalje kopaju do završetka te faze radova. Na žalost ovde je Popović - Pacov dr Marko sam nastavio da prčka i čeprka i da sklanja nalaze zbog čega je ispala bruka koja kao rezultat ima pravi galimatijas pošto se recimo uopšte ne zna gde se sada materijal nalazi, odnosno kome je ni krivom ni dužnom uvaljen vruć krompir po sistemu brigo moja pređi na drugoga.

Sama činjenica da je Popović - Pacov dr Marko omogućio pristup materijalu autorima članka najbolje potvrđuje da on dobro zna i samo mesto nalaza i samo mesto čuvanja. Pošto je kožura, a i pitaj boga šta sve još ne, ilegalno stiglo u Beograd, to je sasvim dovoljno za pokretanje međunarodne istrage u saradnji sa kompetentnim međunarodnim institucijama, kao i da se preko istih pothitno zatraži povratak materijala i postavi pitanje odgovornosti aktera afere. Jedino će u svemu veliki problem biti činjenica da je Popović - Pacov dr Marko u međuvremenu svoj status promenio iz prethumnog u posthumni. Nema veze, u raju je lepo al u paklu je ekipa!!!