Publicističko delo Nikole Milovanovića, svedoka i učesnika jednog davno prošlog vremena, pod nazivom „Kroz tajni arhiv UDBE“ („Sloboda“ – Beograd, 1974), prvobitno je bilo namenjeno široj javnosti ali je kasnije povučeno iz prodaje. Razlozi za to nalaze se u samoj knjizi. Recenzent ovog dela, Vojmir Kljaković, ističe da je Nikola Milovanović mnogo doprineo rasvetljavanju nekih istorijskih pojava. Ovde, pre svega, jednim još uvek nedovoljno rasvetljenim događajima pred kraj Drugog svetskog rata, iz kojih se vide sve zablude, zastranjivanja, konfuzije, političke igre (stranih i domaćih faktora), ka potpuni raspad ravnogorskog pokreta i njegovog rukovodstva, nesposobnog da shvati istirijski trenutak u kome se našao. Magazin Tabloid u nekoliko nastavaka objavljuje feljton iz ove nepravedno zaboravljene knjige, koja nudi potpuno novi pogled na rasplet događaja pred kraj Drugog svetskog rata, sa posledicama koje traju do današnjih dana.

Nikola Milovanović

Odmah nakon hapšenja, Draža Mihailović je sproveden u Beograd, gde je ubrzo  otpočeo istražni postupak. Zahvaljujući činjenici da je u međuvremenu otkrivena i zaplenjena gotovo kompletna arhiva četničke Vrhovne komande, istraga je, relativno brzo sprovedena.

Mihailović se, samo tri meseca posle hapšenja, 10. juna 1946. godine, zajedno sa svojim najbližim saradnicima, našao na optuženičkoj klupi. Sudilo mu je Vojno veće Vrhovnog suda FNRJ u sastavu: predsedavajući, pukovnik Mihailo Đorđević; sudije: potpukovnici Milija Laković i Mihailo Janković: sekretar: poručnik Todor Popadić; dopunske sudije: majori Nikola Stanković i Radomir Ilić.  Javnu tužbu zastupao je zamenik javnog tužioca, pukovnik Miloš Minić.

Javno suđenje Draži Mihailoviću i njegovim najbližim saradnicima, u prepunoj dvorani Doma garde u Topčideru, u prisustvu više od sto stranih i domaćih novinara, počelo je čitanjem optužnice. U njenom prvom delu, pored ostalog, tužilac Minić je pročitao:

„Mihailović je organizovao u okupiranoj Jugoslaviji četničku organizaciju (koju je zvao ‘jugoslovenska vojska u otadžbini’), pa je, čim je počela oslobodačka borba naroda Jugoslavije protiv okupatora, stupio u saradnju sa nemačkim i italijanskim okupatorima i drugim slugama okupatora i svoju organizaciju upotrebio za gušenje oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije i za izvršenje bezbroj raznovrsnih ratnih zločina.

U vreme kada je buknuo narodni ustanak u Srbiji, kada su ustanici počeli oslobađati gradove, Mihailović je tajno stupio u vezu sa izdajnikom Milanom Nedićem…

Dok je tako u najvećoj tajnosti, stupivši u saradnju sa kvislingom Milanom Nedićem, vršio pripreme za ugušenje oslobodilačkog ustanka u Srbiji u saradnji sa okupatorom i Nedićem, Mihailović je, da bi prikrio izdaju koju je spremao, govorio predstavnicima partizana: da njegovi četnici nikad neće napasti partizane, da će i on stupiti u borbu protiv okupatora samo kad bude smatrao da je za to povoljan momenat. U isto vreme organizovao je najživlju propagandu u narodu da se ne diže na oružje, da je ustanak preuranjen, da ‘još nije vreme’ za oružanu borbu protiv okupatora, da će okupator represalijama uništiti srpski narod i tako dalje.

Kada je situacija za njega postala teška, kada je nastupio nagli raspad njegovih odreda, Mihailović je, po jednodušnoj odluci čitavog svog štaba, otišao sa svojim oficirima, majorom Aleksandrom Mišićem, pukovnikom Branislavom Pantićem i kapetanom Nenadom Mitrovićem u selo Divce (udaljeno 10 kilometara od Valjeva) i u jednoj kafani sastao se sa predstavnicima Nemaca…

Iste noći između 13. i 14. novembra, posle sastanka sa Nemcima, po njegovom naređenju predao je njegov komandant Jovan Škava oko 365 partizana Nemcima u selu Slovcu (udaljenom 5 kilometara od sela Divaca). Ti partizani bili su na prevaru zarobljeni od četnika u toku borbi na raznim frontovima, pa su sa Ravne gore, gde su bili koncentrisani, prevedeni 13. novembra u selo Mionicu i predati Jovanu Škavi. Nekoliko dana posle predaje Nemcima, svi ovi partizani su streljani, osim oko njih 30, koji su posle dužeg ležanja u logorima ostali živi.

Mada je 20. novembra 1941. godine došlo do zaključenja sporazuma o primirju između partizana i četnika, koji su sporazum zaključili ovlašćeni Mihailovićevi predstavnici i predstavnici Virhovnog štaba partizanskih odreda Jugoslavije, mada se Mihailović sporazumom o primirju obavezao da nastavi borbu protiv okupatora u saradn.ii sa partizanima, tri dana docnije, 23. novembra 1941. godine, kada je počela druga i glavna faza Prve ofanzive nemačkih okupatora protiv oslobođene teritorije od Kraljeva, Kragujevca, Rudnika, Valjeva i Ljubovije u pravcu Užica, Mihailović je, pogazivši ponovo sporazum zaključen sa Vrhovnim štabom partizanskih odreda, odbio poziv Tita da stupi u borbu protiv nemačkih snaga koje su nadirale u oslobođenu teritoriju i izdao je naređenje svim svojim komandantima da nigde i ni u kom slučaju ne stupaju u borbu sa okupatorskim jedinicama koje su napadale oslobođenu teritoriju.

Posle završetka Prve ofanzive nemačkih okupatora, u toku koje su nadmoćne nemačke snage uz pomoć Nedićevih i Ljotićevih odreda uspele da ponovo okupiraju oslobođenu teritoriju u Srbiji i da prinude glavninu partizanskih snaga sa Vrhovnim štabom partizanskih odreda Jugoslavije da se povuče ka Sandžaku, veći broj Mihailovićevih komandanata odreda, primivši od Mihailovića instrukcije na konferenciji komandanata održanoj na Ravnoj gori 30. novembra 1941. godine, otišli su svaki na svoj teren i, postupajući po dobijenim instrukcijama, ‘legalizovali’ su se kod okupatora, to jest stupili javno i otvoreno u službu nemačkih okupatora i u toku cele 1942. učestvovali zajedno sa Nemcima i Nedićevim i Ljotićevim odredima u mnogobrojnim borbama protiv partizanskih odreda, koji su posle povlačenja iz Srbije glavnine partizanskih snaga ostali u Srblji.

Te Mihailovićeve ‘legalizovane’ odrede Nemci su naoružavali, hranili, odevali i upotrebljavali pod svojom komandom u operacijama protiv partizana, a koristili su ih i kao policijske snage pomo-ću kojih su izvršili hapšenje desetine hiljada srpskih rodoljuba koji su u opštern narodnom ustanku pomagali partizane, a pored toga ti odredi su vršili masovna ubistva partizanskih simpatizera. Tako su se sa svojim odredima ‘legalizovali’ Mihailovićevi komandanti: poručnik Predrag Raković u Čačku, Glišić i Ignjatović u Požezi, Pantelić u Loznici, Živan Lazović u Okrugu beogradskom, kapetan Borivoje Rajković i kapetan Mladenović u Kosjeriću, kapetan Mitić, Matić, Budimir Cerski, Jovan Škava, Mašan Đurović i drugi.

lako su ovi Mihailovićevi komandanti i odredi ‘legalizovavši’ se kod okupatora stupili pod komandu Nedića, oni su i dalje priznavali Mihailovićevu komandu i manje ili više prikriveno održavali neprekidne veze sa Mihailovićem, primali i izvršavali njegova naređenja za uništavanje partizana, podnosili mu izveštaje o svom radu i dobijali od njega saglasnost za svoj rad.“

Po ovom delu optužnice, između predsednika sudskog veća i Mihalovića vođen je, pored ostalog, i sledeći dijalog:

„Predsednilc: Da li ste vi u avgustu mesecu napali jednu četu Valjevskog partizanskog odreda u selu Plarunci? Jeste li vi lično rukovodili napadom protiv te partizanske čete, Slavkovičke?

Optuženi: Jesam.

Predsednik: Jeste li vi u to vreme, kad ste imali razgovore sa partizanima, zaštićivali žandarme bivše Jugoslavije?

Optuženi: Jesam… Moja je težnja bila da sve one koji su nosili oružje, ‘bušimo’, da ulazimo u njihove redove i da ih na taj način pridobijemo u šumu. Ja sam tako uspeo da pridobijem Jovana Trišića i da sa njim stvorim plan. I taj je bio uhvaćen sa tim planom i odveden u ropstvo.

Predsednik: Šta je on bio?

Optuženi: Bio je pod Nemcima komandant žandarmerije. Ja sam ga privukao i pridobio da sprovedemo organizaciju i da dobijemo veći broj ljudstva.

Predsednik: Vi ste se tada povezali sa žandarmerijom koja je bila tada u službi okupatora?

Optuženi: Tačno …

Predsednik: Konkretno ovo: jesu li vaši četnici počeli borbu protiv okupatora pre nego partizam?

Optuženi: Verujem da su partizani počeli prvi borbu.

Predsednik: Jeste li vi kada sa partizanima zaključili kakav ugovor o saradnji?

Optuieni: Da, bio je to pismeni ugovor.

Predsednik: S kim i gde ste takav ugovor zaključili? Jeste li ikad zaključili ugovor sa partizanima?

Optuženi: Zaključio sam.

Predsednik: Kad i kakav?

Optuženi: Sa maršalom Titom sastao sam se tri puta. Prvi put u kući vojvode Mišića, a dva puta u selu Brajićima.

Predsednik: Jeste li vi zaključili 26. oktobra 1941. godine sa maršalom Titom sporazum o zajedničkoj borbi četnika i partizana protiv okupatora?

Optuženi: Datuma se ne sećam, ali znam da jesam.

U sledećem delu optužnice tužilac Minić je pročitao:

„Mihailović je kao glavnokomandujući rukovodio operacijama svih četnićkih jedinica iz Crne Gore, Sandžaka, Hercegovine, Bosne, Dalmacije i Like koje su učestvovale, u otvorenoj saradnji sa ilalijanskim, nemačkim i ustaškim Jedinicama, u Četvrtoj ofanzivi okupatora protiv snaga Narodnooslobodilačke vojske, koja je trajala od 15. januara 1943. do polovine aprila 1943. godine.

Istovremeno sa pripremama koje su vršili Nemci i Italijani, Mihailović  je vršio koncentraciju svojih jedinica za napad na snage NOV u zapadnoj Bosni.

2. januara 1943. izdao je direktivu broj 1. u kojoj je odredio polazne položaje jedinica, i to: prvi korpus, u jačini od 2.000 ljudi, pod komandom majora Bjelajca u okolini Otočca, drugi korpus, u jačini od 2.000 ljudi, pod komandom popa Đujića u okolini Gračaca, treći korpus, pod komandom majora Baćovića, u jačini od 3.000 ljudi u okolmi Knina, druga kosovska brigada, u jačini od 600 ljudi, pod komandom Novaka Mijovića u okolini Drniša, četvrti korpus, pod komandom pukovnika Baja Stanišića, u jačini od 3.000 ljudi u prostoru Donja Jablanica, Rama, peti korpus, u jačini od 3.000 ljudi, pod komandom kapetana Bore Mitranovića u oblasti Ključa i Manjače.

Pored toga, za ovu operaciju Mihailović je predvideo i rezervu u jačini od 4- 5.000 ljudi, pod komandom Pavla Đurišića. Za rukovođenje operacijarna Mihailović je formirao istaknuti deo štaba Vrhovne komande, sa majorom Zaharijem Ostojićem, načelnikom operativnog, organizacionog i obaveštajnog odeljenja svoje Vrhovne komande na čelu. Za vezu sa komandom italijanskih jedinica u Sušaku Mihailović je delegirao Dobrosava Jevđevića, koga je uputio u Sušak sa zadatkom da ponudi Italijanima da u četvrtoj ofanzivi uzmu učešće i Mihailovićeve snage. Pavla Đurišića Mihailović je uputio na Cetinje da traži od Italijana oružje i municiju i prevozna sredstva za trupe.

Mihailovićev delegat Dobrosav Jevđević na pregovorima sa Italijanima izdejstvovao je od italijanskog generalštaba i Musolinija učešće Mihailovićevih četnika u Četvrtoj ofanizivi uz italijanske kolone.

Ostavši bez svojih jedinica, Mihailović je napustio Crnu Goru i 1. juna 1943. stigao je u Srbiju sa svojom Vrhovnom komandom, radio-stanicama i ogromnom količinom zlata dobijenim iz inostranstva.

U Srbiji je Mihailović svoje neke odrede u početku 1943. povukao iz gradova videći da otvorena saradnja sa okupatorom kompromituje čitav njegov pokret. Međutim, svi njegovi odredi i dalje su sarađivali sa Nemcima i Nedićevim i Ljotićevim odredima u borbama protiv partizanskih odreda i jedinica Narodnooslobodilačke vojske i u gušenju narodnooslobodilačkog pokreta, ostvarujući tako direktive i naređenja dobijena od Mihailovića.

Tako, na primer, kapetan Raković, komandant Drugog ravnogorskog korpusa, i poručnik Vučković, komandant Prvog ravnogorskog korpusa, još u februaru 1943. sastali su se sa nemačkim komandantom Gornjeg Milanovca Krigerom u blizini Milanovca i zaključili sporazum da im Nemci dadu municiju, a oni će učestvovati u operacijama protiv partizana na Rudniku, pa su im Nemci samo u jedan mah dali oko 5.000 metaka, kojom je municijom poručnik Vučković snabdeo svoje jedinice i odmah potom učestvovao u borbama protiv partizana u okolini Rudnika.

Slično Rakoviću i Vučkoviću, i svi drugi Mihailovićevi komandanti sarađivali su manje ili više otvoreno sa Nemcima u svim akcijama koje su imale za cilj uništenje narodnooslobodilačkog pokreta u Srbiji.

Posle kapitulacije Italije, svi Mihailovićevi odredi u Sloveniji, Lici, Bosni, Dalmaciji, Hercegovini, Crnoj Gori i Sandžaku (to jest u dotadašnjoj italijanskoj okupacionoj zoni), izvršavajući njegove direktive i naređenja, stupili su u otvocrenu saradnju sa Nemcima. Mihailovićevi četnici u tim krajevima primali su oružje i municiju od Nemaca i zajedno sa Nemcima učestvovali u akcijama protiv jedinica Narodnooslobodilačke vojske.

Mihailovićevi odredi u Bosni, sa znanjem i odobrenjem Mihailovića, sklopili su niz sporazuma sa ustašama i Nemcima o saradnji u borbi protiv jedinica Narodnooslobodilačke vojske.

Mihailovićevi odredi u Srbiji otvoreno su sarađivali sa Nemcima, Nedićevim i Ljotićevim odredima, bugarskim okupacionim jedinicama i jedinicama ruskog belogardističkog korpusa.

Oružje i municiju koje je Mihailović u 1943. primao posredstvom jugoslovenske vlade iz inostranstva, upotrebljavao je u borbama protiv partizana u kojima su njegove jedinice učestvovale zajedno sa Nemcima, bugarskim okupacionim trupama, Nedićevim i Ljotićevim odredima i slovenačkom ‘Belom gardom'“.

Nastavljajući da čita optužnicu, tužilac Minić je rekao:

„Meseca decembra 1941. Mihailović je uputio u Crnu Gom svoje oficire Milivoja Nedeljkovića i Perhineka sa zadatkom da uspostave vezu sa četničkim ko-mandantima u Crnoj Gori i Sandžaku, generalom Blažom Đukanovićem, pukovnikom Bajom Stanišićem, majorom Đorđom Lašićem i kapetanom Pavlom Đurišićeni i da im prenesu njegova uputstva za borbu protiv partizana …

U Sandžaku Mihailović je uspeo krajem 1941. da stavi pod svoju komandu sandžačke odrede koji su se, isto kao i četnički odredi u Crnoj Gori, bili stavili otvoreno u službu Italijana i učestvovali u borbama protiv partizana, i to još od novembra 1941. godine.

U jesen 1941. Mihailović je uputio na rad u Bosnu i Hercegovinu svoje ofi-cire majora Boška Todorovića, poručnika Mutimira Petkovića, kapetana Sergija Mihailovića, poručnika Momčilovića i druge, pored žandarmerijskog majora Jez-dimira Dangića, koga je uputio u istočnu Bosnu, još u vreme narodnog ustanka u Srbiji…

U zimu 1942. Mihailovićev oficir Boško Todorović uspostavio je, preko Radmila Grđića, jednog od vođa hercegovačkih četnika, vezu sa Ilijom Trifunovićem, zvanim Birčaninom, koji je organizovao četničke odrede u jugozapadnoj Bosni i Lici u najtešnjoj saradnji sa italijanskim okupatorima, i sam potpuno legalno sa svojim štabom živeo i radio u Splitu obezbedivan od italijanskih karabinjera.

U Sloveniju Mihailović je uputio, u ovom periodu, svoga oficira majora Novaka, koji je u tesnoj saradnji sa okupatorima i kvislinškom Belom gardom organizovao slovenačke četnike poznate pod nazivom ‘Plava garda’ . Iako malobrojne, Mihailovićeve jedinice u Sloveniji pod komandom majora Novaka sarađivale su otvoreno sa okupatorima i slovenačkom kvislinškom ‘Belom gardom’.

Povezavši se u toku decembra 1941. i prvih nekoliko meseci 1942. godine sa skoro svim četničkim odredima u Srbiji, Bosni, Sandžaku, Crnoj Gori, Hercegovini, Dalmaciji, Liki i Sloveniji i stavivši sve te četničke odrede pod svoju komandu, iako su svi otvoreno sarađivali sa nemačkim i italijanskim okupatorima i kvislinškim snagama Nedića, Ljotića, Pavelića i slovenačkom ‘Belom gardom’, Mihailović je u jeku Treće ofanzive okupatora protiv glavnine partizanskih snaga u Crnoj Gori i Sandžaku prešao iz Srbije i maja 1942. godine stigao u Sandžak, na planinu Zlatar, gde je sakupio članove svoje Vrhovne komande majora Ostojića i majora Lalatovića. Na Zlataru ga je prihvalio njegov oficir Petar Baćović sa oko 300 četnika iz istočne Bosne.

Pre svog dolaska na Zlatar, major Ostojić, načelnik operativnog, organizacionog i obaveštajnog odeljenja Mihailovićeve Vrhovne komande, komandovao je svim četničkim snagama koje su u Trećoj ofanzivi okupatora, zajedno sa Italijanima, Nemcima i ustašama, učestvovale u borbama protiv partizanskih snaga u Crnoj Gori i Sandžaku i istočnoj Bosni. Posle dolaska na Zlatar, Mihailović je uzeo u svoje ruke komandovanje nad četničkim snagama nastojeći da dovede do uništenja glavnine partizanskih snaga. U toku operacije Mihailović se nalazio udaljen iz sektora fronta na Limu svega nekoliko kilometara.

Sve četničke odrede u toku Treće ofanzive prevozili su od položaja do položaja italijanski kamioni a četnički komandanti su dolazili iz grada u grad italijanskim limuzinama.

Polovinom juna 1942, potiskujući partizane ka Bosni, snage Baja Stanišića i Italijana sastale su se sa četničkim snagama popa Perišića iz Hercegovine i sa italijanskim snagama iz Gacka, i posle bitke na Orlovcu i kod Gacka 13. jula 1942. uspeli su da istisnu glavninu partizanskih snaga iz Crne Gore.

U jeku završnih i najtežih borbi u Trećoj ofanzivi, Mihailović je stigao u okolinu Sahovića u Crnu Goru, potom prešao u Mojkovac i 10. juna stigao u selo Podgoru pod Durmitorom u blizini Žabljaka, gde su se nalazile italijanske jedinice.

13. jula 1942. Mihailović je otišao iz sela Podgore u Zimonjića Kulu (Avtovac) u Hercegovini i tu održao sastanak sa komandantima i rukovodiocima svojih odreda:

Ilijom Trifunovićem, Pavlom Đurišićem, popom Perišićem, Miloradom Popovićem, kapetanom Ivaniševićem, Milanom Šantićem i Zaharijom Ostojićem. Na tom sas-tanku Mihailović je postavio Birčanina za komandanta Dalmacije, Like i zapadno Bosne, a kapetana Ivaniševića za načelnika njegovog štaba, zatim Petra Baćovića za komandanta Hercegovine i istočne Bosne, Pavla Đurišića za komandanta Crne Gore do Nikšića, Baja Stanišića za komandanta stare Crne Gore, a Đurišića i Stanišića stavio je pod komandu genepala Blaže Đukanovića, koga je vać ranije postavio za komandanta Crne Gore. Mihailović je za sve ove svoje komandante znao da su se stavili javno i otvoreno u službu italijanskih okupatora sa svim odredima koji su bili pod njihovom komandom i da su zajedno sa italijanskim okupatorima vodili borbe protiv partizana.

Na povratku iz Avtovca, Mihailović se smestio sa svojim štabom i radio stanicama u Krš, nedaleko od sela Njegobuđe (udaljeno od Krša 2 kilometra), gde se nalazio štab italijanske divizije sa italijanskim jedinicama. Kratko vreme posle toga prešao je u selo Gornje Lipovo (udaljeno oko 7 kilometara od Kolašina), u kome su se nalazili Italijani i njegovi četnici i od tada ostao je njegov štab u tome selu sve do Mihailovićevog ponovnog povratka u Srbiju.

U proleće 1942. godine Mihailović je stavio pod svoju komandu, preko svoga oficira kapetana Račića (koji se nalazio na Majevici kod četničkog vojvode Save Božića), sve četničke odrede u zapadnoj Bosni koji su bili objedinjeni pod komandom Radoslava-Rade Radića… Mihailović je Vranješevića postavio za načelnika štaba Rade Radića i otada je redovno kuririma i radio-vezom od Vranješevića dobijao izveštaje i Vranješeviću slao naređenja za operacije protiv partizana, znajući da Vranješević i Rade Radić i svi njima potčmjeni komandanti (Dretiović, Tešanović, Mišić i drugi) otvoreno sarađuju sa Nemcima i ustašama u Banjoj Luci i u svim operacijama protiv partizana.

Sa Mihailovićevim znanjem i odobrenjem, njegov komandant Pavle Đurišić dočekao je prvih dana novembra 1942. u Kolašinu italijanskog guvernera Crne Gore, armijskog generala Aleksandra Pircija Birolija, koji je sa joi nekoliko italijanskih generala obilazio Crnu Goru da bi se lično uverio da li su svuda četnici lojalni prema italijanskim okupatorima.

Đurišić je organizovao svečan doček Pirciju Biroliju i pred svečanim skupom pozdravio ga servilnim govorom, pa je 7. novembra 1942. o tome izvestio Mihailovića pismom, priloživši uz pismo tekst održanog govora i izvestivši pismom Mihailovića da Pircio Biroli zna da se Mihailovićeva Vrhovna komanda nalazi u selu Gornje Lipovo i da mu je rekao da će italijanske jedinice vršiti manevre oko Kolašina, ali da se neće kretati dalje od Donjeg Lipova, pa je Đurišić uveravao Mihailovića da se ništa ne plaši, da ne postoji nikakva opasnost, da Vrhovna komanda može ostati gde se nalazi, da sve radio-stanice mogu nesmetano nastaviti rad i da će on, Đurišić, biti sa italijanskim jedinicama koje budu vršile manevre u pravcu Gornjeg Lipova (gde se nalazio Mihailović sa svojom VK).“